Caùi 'Bieát Soáng chung' vaø caùi 'Bieát Laøm'

(Ñoâi goùp yù vôùi Luaät sö Laâm Leã Trinh)

Nguyeãn Thuøy

Ví daàu caàu vaùn ñoùng ñinh

Caàu tre laét leûo gaäp gheành khoù

Khoù ñi meï daãn con ñi

Con ñi tröôøng hoïc, meï ñi tröôøng ñôøi

'Con ñi tröôøng hoïc' ñeå hoïc caùi 'Bieát' vì tröôøng hoïc laø nôi ñaøo taïo caùi Bieát, nôi 'laøm cho Bieát' (faire savoir). 'Meï ñi tröôøng ñôøi' vì Meï ñaõ 'Bieát' ñeå theå hieän caùi 'Bieát' . Caùi 'Bieát ôû tröôøng ñôøi', theo toâi, goàm hai loaïi: loaïi 'Bieát laøm' (le Savoir faire) vaø loaïi 'Bieát xöû theá' (le Savoir se conduire). 'Bieát xöû theá' coù nghóa 'Bieát cö xöû', 'Bieát ñoái ñaõi vôùi nhau', caùi 'Bieát soáng chung cho nhau' (le Savoir vivre ensemble). Theo toâi, caùi 'Bieát laøm' taïo neân Tieán boä, Vaên minh; caùi 'Bieát xöû theá' taïo neân Vaên hoùa. Caùi 'Bieát laøm' do khaû naêng töøng ngöôøi (töøng caù nhaân) vaø keát quaû ñöôïc öùng duïng vaøo xaõ hoäi ñeå taïo neân vaên minh chung cho xaõ hoäi. Caùi 'Bieát cö xöû' khoâng do töøng caù nhaân taïo neân maø laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi, do cuoäc soáng quaàn cö thaønh xaõ hoäi ñem laïi. Khoâng soáng thaønh xaõ hoäi thì khoâng coù vaên hoùa. Moät Roâ-bin-sôn trong röøng saâu coù theå laø moät con ngöôøi vaên minh (vì bieát töï mình taïo taùc moïi ñieàu kieän ñeå cuoäc soáng ñöôïc deã daøng nhö bieát laøm nhaø ñeå ôû, bieát cheá cung teân ñeå choáng thuù döõ,aø) nhöng oâng ta khoâng coù vaên hoùa vì oâng ta soáng ñôn ñoäc, khoâng chung ñuïng vôùi ñoàng loaïi. Cuõng theá, trong xaõ hoäi, ta coù theå noùi keû naày ngöôøi noï laø moät 'con ngöôøi vaên minh' (un homme civiliseù) nhöng khoâng theå baûo laø 'con ngöôøi vaên hoùa' (un homme culturel) maø neân goïi laø 'con ngöôøi coù vaên hoùa' (homme doueù de culture) vì caùi 'Bieát xöû theá' khoâng do töøng ngöôøi taïo neân cho mình maø do thuï ñaéc töø cuoäc soáng xaõ hoäi theo nhö hai ñònh nghóa cuûa Tyler vaø Lowie neâu treân. Caùi 'Bieát' noùi chung, phaùt xuaát töø Trí Tueä. Trí tueä laø quan naêng cuûa con ngöôøi giuùp con ngöôøi quan saùt, nhaän thöùc, phaùn ñoaùn, lyù luaän, suy tö ñeå hình thaønh nhöõng cô sôû tö duy keát thaønh heä thoáng hay khoâng, nhaèm giaûi thích moïi hieän töôïng beân ngoaøi (thieân nhieân, xaõ hoäi) cuõng nhö beân trong con ngöôøi (sinh lyù, taâm lyù), töø ñoù ñöa ñeán hai loaïi bieát noùi treân. Ngöôøi coù trình ñoä kieán thöùc cao, hieåu bieát roäng hoaëc toång quaùt hoaëc chuyeân bieät veà töøng laõnh vöïc (thöôøng do toát nghieäp töø caùc tröôøng Ñaïi hoïc) thöôøng ñöôïc goïi laø 'trí thöùc' (homme cultiveù, eùlite, intellect) nhöng chöa haún ñaõ laø ngöôøi coù Vaên hoùa cao vì coù theå ngöôøi ñoù 'bieát laøm gioûi, laøm hay, laøm ñuùng' trong phaïm vi chuyeân bieät cuûa mình nhöng caùi 'Bieát cö xöû' laïi khoâng maáy toát vì caùi 'Bieát laøm' cuûa ngöôøi ñoù chæ goùp phaàn taïo neân moät 'hình thaùi vaên minh' naøo ñoù giuùp caûi thieän cuoäc soáng trong luùc rieâng oâng khoâng giuùp taïo ñöôïc söï 'soáng chung hoøa ñieäu' giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi.

Caùi 'Bieát laøm' ñöa ñeán nhöõng söï kieän, söï vieäc do töøng caù nhaân hay moät nhoùm caù nhaân trong luùc caùi 'Bieát cö xöû' laø söï keát hôïp nhöõng söï kieän, söï vieäc treân trong moät daïng thöùc chung , phaûn aûnh caùi sinh hoaït chung cuûa coäng ñoàng theå hieän qua moái töông giao, tieáp xuùc, trao ñoåi giöõa moïi caù theå trong coäng ñoàng khieán cuoäc soáng cuûa coäng ñoàng mang moät saéc thaùi chung naøo ñoù maø moãi caù theå maëc nhieân thuï höôûng vaø ñaõ ñoùng goùp baèng caùi 'Bieát laøm' cuûa mình coù taùc duïng khieán caùi saéc thaùi chung kia bieán ñoåi sang nhöõng daïng thöùc khaùc , coù theå toát hôn, cao hôn hoaëc xaáu hôn, thaáp hôn so vôùi tröôùc. Caùi saéc thaùi chung cuûa cuoäc soáng coäng ñoàng chính laø traïng thaùi Vaên hoùa cuûa coäng ñoàng trong moät giai ñoaïn lòch söû naøo ñoù. Xaõ hoäi ñöôïc ñònh nghóa tröôùc tieân laø 'keû khaùc' (coù moät ngöôøi thöù hai luoân soáng beân caïnh mình thì laø maëc nhieân ñaõ hình thaønh xaõ hoäi), tieáp theo laø taäp hoïp cuûa soá ñoâng ngöôøi coù nhöõng töông ñoàng veà ngoân ngöõ, maøu da, tín ngöôõng cuøng quaàn cö treân moät ñòa baøn nhaát ñònh naøo ñoù, lieân heä vôùi nhau ñeå cuøng möu caàu cuoäc soáng chung cho nhau trong ñoù cuoäc soáng töøng caù theå ñöôïc an toaøn, sung maõn. Nhaø Di truyeàn hoïc ngöôøi Phaùp Albert Jacquart ñaõ vieát: ' Xaõ hoäi ñöôïc hình thaønh bôõi nhieàu ngöôøi nhöng moãi ngöôøi trôû thaønh chính mình nhôø vaøo söï daâÖÛn nhaäp mình vaøo trong xaõ hoäi ñoù. Moät 'nuùt voøng hoài phaûn' töø ñoù xuaát hieän: nhieàu caù nhaân ñaõ taïo neân xaõ hoäi, xaõ hoäi bieán ñoåi nhöõng caù nhaân ñoù thaønh nhöõn g nhaân vò' (3) . Chính do soáng thaønh xaõ hoäi maø con ngöôøi phaùt huy ñöôïc caû ba caùi 'Toâi' cuøng luùc nôi moãi ngöôøi : Caùi 'Toâi Chuû theå' (hay caùi Toâi Töï do, caùi 'Toâi chính mình', le Moi sujet, le Soi-meâme), caùi 'Toâi Khaùch theå' (hay caùi Toâi cuûa cuoäc ñôøi, caùi Toâi Xaõ hoäi, le Moi objet, le Moi social) vaø caùi 'Toâi Thaêng hoa' (le Moi transcendental) qua caùi 'Toâi Caù nhaân' (le Moi individuel) cuûa mình. Caùi 'Toâi Caù nhaân' laø phaàn 'hieän töôïng' cuûa ba caùi Toâi tröôùc vaø laø ñoäng löïc cho caùi 'Bieát laøm', thöôøng xung ñoät vaø khai thaùc caùi 'Toâi Khaùch theå', phaûn aûnh khoâng trung thöïc caùi 'Toâi Chuû theå' vaø caûn ngaên caùi 'Toâi Thaêng hoa'. Neáu caùi 'Toâi Caù nhaân' theå hieän trung thöïc ba caùi Toâi tröôùc thì caùi 'Bieát laøm' phuïc vuï höõu hieäu cho caùi 'Toâi xöû theá', coù nghóa Vaên minh, Tieán boä phuïc vuï vaø naâng cao trình ñoä Vaên hoùa, thuùc ñaåy tieán trình Tieán hoùa; ngöôïc laïi laø laøm baêng hoaïi Vaên hoùa vaø trì hoaõn Tieán hoùa hoaëc töùc thì hoaëc veà laâu veà daøi . Moái quan heä giöõa Vaên minh vaø Vaên hoùa do töø ñoù. Cuoäc soáng moãi ngöôøi cuõng nhö cuoäc soáng xaõ hoäi ñöôïc haøi hoøa, eâm ñeïp vaø tieán boä, coù vaên hoùa do moái toång hoøa caùc caùi 'Toâi' ñoù. Moãi ngöôøi chuùng ta haøm chöùa ba nguoàn naêng löôïng: Theå naêng (naêng löôïng cô baép do caáu truùc xaùc thaân), Trí naêng (naêng löôïng cuûa khoái oùc, cuûa trí thoâng minh) vaø Taâm naêng (naêng löôïng taâm lyù, taâm linh) .Chuyeân veà moät maët naêng löôïng rieâng reû naøo thì thì thöôøng chæ tieán boä rieâng veà maët ñoù nhöng coù theå taïo neân nhöõng cheânh leäch, nhöõng caïnh tranh ñöa ñeán xaùo troän veà maët vaên hoùa töùc caùi 'Bieát soáng chung cho nhau'.

Caùi 'Bieát laøm' taïo neân Tieán boä, Vaên minh. Do caùi 'Bieát laøm' maø 'Thieân nhieân töï nhieân' (nature naturelle) döôïc bieán ñoåi thaønh 'Thieân nhieân kyõ thuaät' (Nature techniciseùe, Techno-nature). Do caùi 'Bieát laøm', con ngöôøi cheá ngöï ñöôïc moïi trôû ngaïi thieân nhieân, chinh phuïc vaø caûi taïo thieân nhieân, taïo ra nhöõng tieän nghi, nhöõng cuûa caûi, haøng hoùa, nhöõng nguoàn naêng löôïng môùi giuùp cuoäc soáng caøng luùc caøng theâm deã daøng, thuaän lôïi, ñaày ñuû vaø phong phuù. Neàn Kyõ ngheä vaø Kinh teá tieán töø haùi nhaët, saên baén sang canh taùc, chaên nuoâi, chaøi löôùi, thuû coâng roài töï ñoäng hoùa, roâ-boâ hoùa laø keát quaû cuûa caùi 'Bieát laøm'. Thaønh quaû cuûa caùi 'Bieát laøm' aûnh höôûng khaù nhieàu ñeán caùi 'Bieát xöû theá' nghóa laø Vaên minh aûnh höôûng khaù lôùn ñeán Vaên hoùa, ñöa Vaên hoùa tieán leân töøng möùc ñoä cao hôn. Moät ñoâi thí duï ñôn giaûn: caùi 'Bieát laøm' caàu tieåu, caàu tieâu caù nhaân vaø coâng coïng ñaõ taïo neân neà neáp soáng veä sinh cho töøng ngöôøi vaø xaõ hoäi; caùi 'Bieát laøm' trong buoân baùn, thöông maõi ñaõ khieán con ngöôøi noùi naêng, giao thieäp moät caùch teá nhò, lòch söï, aø..Tuy nhieân, vì caùi 'Bieát laøm' thöôøng do töøng caù nhaân hay töøng nhoùm caù nhaân, do ñun ñaåy cuûa caùi 'Toâi caù nhaân' neân thöôøng mang tính chaát 'aùi kyû, aùi höõu' (theo Phaät giaùo), caïnh tranh, chieám ñoaït, vuï vaøo tö höõu vaø chieám höõu, khai thaùc caùi 'Toâi Khaùch theå' phuïc vuï cho caùi 'Toâi Caù nhaân' khieán caùi 'Bieát cö xöû', caùi 'Bieát soáng chung' bò vi phaïm traàm troïng. Nhöõng qui luaät 'caïnh tranh sinh toàn', 'tuyeån traïch töï nhieân' cuûa lyù thuyeát Charles Darwin, qui luaät 'ChöùOÂc naêng taïo neân boä phaän' (la fonction creùe l'organe) cuûa J.B. Lamarck khi aùp duïng vaøo xaõ hoäi loaøi ngöôøi; caùc cheá ñoä ñoäc taøi, boùc loät, aùp böùc, caùc chuû tröông 'taát caû moïi phöông tieän ñeàu toát' (tous les moyens sont bons), 'cöùu caùnh bieän hoä cho phöông tieän' (la fin justifie les moyens) (4) phaùt sinh töø oùc tö höõu chieám höõu cao ñoä do caùi 'Bieát laøm' ñöôïc ñun ñaåy bôõi caùi 'Toâi Caù nhaân' khieán cuoäc soáng xaõ hoäi luoân luoân xaùo troän, baán loaïn, baát an, khuûng hoaûng, töø ñoù caùi 'Bieát soáng chung' khoâng coøn ñöôïc toân troïng. Ngöôïc laïi, neáu khoâng coù caùi 'Bieát laøm' thì caùi 'Bieát cö xöû', caùi 'Bieát soáng chung' seõ bò ngöng ñoïng, trì treä, tuø haõm, tónh vò, luoân luoân bò khoán quaån vì bao trôû löïc vaø tai naïn thieân nhieân khieán cuoäc soáng con ngöôøi (moãi ngöôøi vaø xaõ hoäi nhaân loaïi) tuø ñoïng trong traïng thaùi ngheøo naøn, laïc haäu vaø cuoäc soáng neáu coù bình an thì laïi thieáu heát moïi vui, ñeïp, phong phuù, dieãm kieàu.

Moät ñieåm cuõng caàn chuù yù noùi leân söï khaùc nhau giöõa Vaên minh vaø Vaên hoùa : Caùi 'Bieát laøm' (Vaên minh) chæ coù lòch söû maø khoâng coù tính caùch truyeàn thoáng trong luùc caùi 'Bieát cö xöû', caùi 'Bieát soáng chung' (Vaên hoùa) bao goàm caû tính caùch Lòch söû vaø Truyeàn thoáng. Caùch thöùc 'canh taùc cô giôùi' ngaøy nay khoâng chòu aûnh höôûng gì cuõng nhö khoâng baét nguoàn töø cheá ñoä canh taùc thuû coâng ngaøy xöa tuy cuõng cuøng muïc ñích laø saûn xuaát ra thöïc phaåm. Caùch thöùc mua baùn qua Internet ngaøy nay khoâng do töø loái buoân baùn tröïc tieáp giöõa ngöôøi baùn vaø ngöôøi mua nhö ngaøy tröôùc. Caû hai loái saûn xuaát vaø thöông maõi treân do caùi 'Bieát laøm' chæ coù tính caùch noùi leân tieán trình phaùt trieån Kinh teá (saûn xuaát, phaân phoái,ôï tieâu thuï)yø qua dieãn trình lòch söû chöù khoâng coù tính caùch truyeàn thoáng. Cuõng theá, quan nieäm 'traùi ñaát troøn, quay quanh noù vaø quanh maët trôøi' khoâng baét nguoàn vaø cuõng khoâng coøn lieân heä gì vôùi quan ñieåm tröôùc kia cho raèng 'traùi ñaát vuoâng , ñöùng im, maët trôøi quay quanh traùi ñaát vaø traùi ñaát laø trung taâm vuõ truï'; caû hai chæ noùi leân lòch söû dieãn tieán cuûa tri thöùc con ngöôøi chöù khoâng heä taïi nhau, chi phoái nhau. Trong luùc ñoù, caùi 'Bieát soáng chung' (Vaên hoùa) thì vöøa coù tính caùch lòch söû laãn tính caùch truyeàn thoáng vì ñöôïc theå hieän qua tieán trình lòch söû vöøa chòu aûnh höôûng vaø thöøa keá töø quaù khöù, trôû thaønh phong tuïc, taäp quaùn, neà neáp chung cho caû coäng ñoàng xaõ hoäi. Vieäc tang ma, choân caát oâng baø, cha meï luùc qua ñôøi, chaúng haïn (caùi 'Bieát xöû theá' ñoái vôùi ngöôøi cheát) vöøa mang tính truyeàn thoáng vì ñöôïc keá thöøa töø quaù khöù, vöøa mang tính lòch söû vì ñöôïc thöïc hieän khaùc nhau qua töøng giai ñoaïn lòch söû vaø theo töøng daân toäc (choân caát hay thieâu xaùc, laøm leã taïi nhaø thôø, nhaø chuøa, ñeå tang laâu hay mau, choân rieâng hay cuøng choân ôû nghóa trang, laøm kî gioã hay chæ vieáng thaêm nghóa trang ñeå töôûng nieäm,aø). Chính tính caùch 'truyeàn thoáng' cuûa caùi 'Bieát cö cöû', caùi 'Bieát soáng chung' naày taïo neân caùi 'caên tính, caùi lyù lòch' cuûa töøng daân toäc maø moãi caù theå cuûa coäng ñoàng daân toäc mang naëng nôi mình. Ngöôøi ta noùi ñeán caùi 'hoaøi nghi lyù lòch' , caùi 'khuûng hoaûng lyù lòch' (le doute identitaire, la crise identitaire) laø do söï ñaùnh maát truyeàn thoáng veà nguoàn coäi vaên hoùa. Sôû dó caùi 'Bieát laøm' hay noùi chung caùi 'Bieát veà maët Khoa hoïc Kyõ thuaät, caùi Bieát thuaàn lyù' chæ coù tính caùch Lòch söû maø khoâng coù tính caùch truyeàn thoáng vì ñaáy laø caùi Bieát cuûa trí thoâng minh, caùi Bieát do Trí naêng nhieàu khi tieäm tieán nhöng nhieàu khi 'nhaûy voït' xoùa haún caùi Bieát cuõ, ñoaïn tuyeät haún vôùi quaù khöù . Ngaøy nay, taïi caùc xöù vaên minh, khoâng coøn caùch giaõ gaïo baèng coái chaøy maø duøng maùy xay luùa. Caùch giaû gaïo baèng coái chaøy vaø caùch xay luùa baèng maùy khoâng lieän heä vôùi nhau veà maët truyeàn thoáng maø chæ lieân heä veà maët lòch söû phaùt trieån trong lao ñoäng thoâi. Nhöõng khaùm phaù, phaùt minh trong haäu baùn theá kyû XX ñaõ phuû nhaän, loaïi tröø moät soá quan ñieåm khoa hoïc caùc theá kyû tröôùc, môû ra moät traïng thaùi vaên minh khaùc tröôùc, chöùng minh theâm cho nhaän ñònh treân. Caùi 'Bieát cö xöû' töùc veà maët Vaên hoùa, ngoaøi tính caùch lòch söû, coøn coù tính caùch truyeàn thoáng vì ñaáy laø caùi Bieát cuûa Taâm naêng, cuûa Taám loøng. Caùi Taâm hay Taám loøng luoân luoân laø theá, laø vaäy, nhö nhieân, ñoàng nhieân, coù theå caùch thöùc theå hieän coù khaùc nhau tuøy theo hoaøn caûnh, tuøy theo töøôïng giai ñoaïn lòch söû (do taùc ñoäng cuûa caùi 'Bieát laøm') nhöng baûn chaát khoâng thay ñoåi. Caùi Taâm hay Taám loøng khoâng phaûi im lìm, baát ñoäng nhöng cuõng khoâng bieán ñoåi maø chæ chuyeån dòch hay coù theå noùi luoân luoân trong haønh trình 'oån dòch' (oån ñònh ñoäng vaø dòch chuyeån tònh) töø khôûi nguyeân ñeán chung cuïc cuûa doøng Tieán hoùa. (Xin khoâng doâng daøi veà ñieàu naày vì phaûi ñeà caäp ñeán Ñaïo hoïc, khoâng theå dieãn giaûng trong phaïm vi moät baøi baùo) (5).

Ñi xa hôn chuùt nöõa, caùi 'Bieát Laøm' (Vaên minh) vaø caùi 'Bieát xöû theá' (Vaên hoùa) coù caên reå töø hai quan ñieåm nhaän thöùc veà Töï nhieân, veà Vuõ truï. Tröôùc tieân, quan ñieåm 'Vaät Linh' (animisme) cho raèng moïi söï, moïi vaät, noùi chung laø vaïn höõu, laø thieân nhieân bao goàm taát caû moïi 'hieän theå vaät' vaø 'hieän theå ngöôøi' ñeàu mang saün nôi mình moät 'nguyeân lyù noäi taïi' (principe interne) thöôøng ñöôïc goïi laø 'linh hoàn' laøm nguyeân nhaân cho taát caû moïi hieän töôïng, moïi sinh hoaït taâm lyù, sinh lyù ñeå vöøa taùc ñoäng chính mình vöøa taùc ñoäng ñeán beân ngoaøi töø ñoù vöøa taïo taùc, duy trì cuoäc soáng rieâng mình vöøa taïo ñieàu kieän baûo toàn cuoâc soáng cuûa moïi thöù khaùc, ñeå taát caû cuøng ñöôïc 'soáng chung cho nhau'. Ñieàu naày, ta tìm thaáy nôi nhieàu trieát thuyeát xöa nay cho raèng thieân nhieân laø moät 'sinh theå', moät 'vaät soáng' (corps vivant) khoâng chæ mang 'söï soáng' nôi mình maø coøn mang chöùa moät 'trí thoâng minh', moät caùi 'Bieát laøm' ñeå taùc ñoäng vôùi beân ngoaøi vöøa nuoâi döôõng, vöøa duy trì vöøa phaùt trieån cuoäc soáng mình vöøa, qua ño,OÂ giuùp moïi thöù khaùc cuøng 'soáng chung' vôùi mình. [Chuùng ta bieát raèng röøng ruù raát aûnh höôûng ñeán thôøi tieát; döôõng khí nôi khí quyeån, caàn thieát cho söï soáng cuûa sinh vaät phaàn naøo do caây coài taïo neân - treân maët Tieán hoùa, ta coù theå xem giôùi 'thöïc vaät' (reøgne veùgeùtal) laø giôùi trung gian giöõa giôùi 'khioaùng vaät' (reøgne mineùral) vaø 'giôùi ñoäng vaät' (reøgne animal) ].'Moãi chieác caây, moãi con vaät ñaõ tham döï vôùi taâm naêng mình vaøo tieán trình soáng cuûa linh hoàn vuõ truï, vôùi trí thoâng minh (trí naêng) vaøo sinh hoaït tinh thaàn cuûa mình vaø vôùi tính caùch cô naêng nôi mình vaøo toå chöùc theå chaát mình' (6). Thoaït tieân, cô sôû vaøo moät soá thaàn thoaïi vaø moät ñoâi trieát thuyeát, Thieân nhieân ñöôïc xem laø 'Ngöôøi Meï' -'Meï Thieân nhieân' (Meøre Nature)- ñaõ sinh thaønh, nuoâi döôõng, baûo boïc, chôû che vaø laøm phaùt trieån moïi ñöùa con cuûa mình (töùc vaïn höõu) . Do ñoù maø moïi töø ngöõ duøng chæ veà Thieân nhieân ñeàu thuoäc gioáng caùi töø 'phusis' tieáng Hy Laïp, 'natura' tieáng La tinh, ñeán 'die Natur' tieáng Ñöùc, 'Nature' tieáng Phaùp (7).. Beân Ñoâng phöông, Laõo Töû cuõng baûo 'Coù teân laø Meï vaïn vaät' (Höõu danh vaïn vaät chi maãu - Ñaïo Ñöùc kinh). Coù leõ cheá ñoä maãu heä baét nguoàn töø khaùi nieäm naày. Daàn daàn , caên cöù vaøo söï sinh ñeû cuûa moïi sinh vaät nôi coõi hieän töôïng, ngöôøi ta cho raèng chæ rieâng yeáu toá nöõ khoâng ñuû neân phaûi coù yeáu toá nam (cheá ñoä theo ñoù chuyeån töø maãu heä sang phuï heä; canh taùc luùc ñaàu do ngöôøi nöõ trong luùc saên baén chaên nuoâi do ngöôøi nam, daàn daàn do nhu caàu saûn xuaát, söùc löïc ngöôøi nöõÖ nhöôøng böôùc cho söùc maïnh ngöôøi nam); töø ñoù ngöôøi ta hình dung (baèng yù nieäm) moät ñaáng Hoùa Coâng, moät vò Thöôïng Ñeá (gioáng ñöïc) hay laø moät vò Thöôïng Ñeá 'voâ tính' hay 'trung tính' (neutre) ñaõ taïo neân caû hai yeáu toá Nam vaø Nöõ. Ngaøy nay, nhieàu nhaø Khoa hoïc, khoâng baùc boû duø khoâng hoaøn toaøn chaáp nhaän vò Thöôïng Ñeá saùng taïo, cho raèng Thöôïng Ñeá, neáu coù, thì ñaáy laø moäi vò Thöôïng Ñeá 'toaùn hoïc' (Dieu matheùmatique), vò Thöôïng Ñeá 'tieán hoùa' (Dieu eùvolutionniste). Beân Ñoâng Phöông, töø ngaøn xöa cho raèng 'Vaïn vaät ñoàng Nhaát Theå' vaø 'chuùng sinh voán ñoàng ñaüng' (theo Phaät giaùo) , caùi Theå doù haøm chöùa nôi mình caû hai yeáu toá 'Ñöïc, Caùi' töùc 'Döông vaø AÂm' (Döông coõng AÂm, AÂm boàng Döông, noùi theo Ñaïo Ñöùc Kinh cuûa Laõo Töû) . Ngöôøi Vieät Nam thöôøng baûo 'Cha Trôøi, Meï Ñaát' vaø 'Ñaïo OÂng Baø' bao goàm caû hai yeáu toá 'Nam Nöõ, Ñöïc Caùi, AÂm Döông' . Vaø cuõng chæ rieâng ngöôøi Vieät Nam môùi goïi Quoác Gia, Toå Quoác, Queâ Höông laø 'Ñaát Nöôùc, Nuùi Soâng, Non Nöôùc, Non Soâng' vöøa noùi leân hai yeáu toá AÂm Döông (ñoäng tónh, luaân truï : nuùi, soâng, ñaát nöôùc) theo Ñaïo hoïc vöøa neâu baät hai chaát lieäu caàn thieát tröôùc tieân cho cuoäc soáng con ngöôøi vaø sinh vaät (Ñaát, Nöôùc - Khí trôøi ta thôû cuõng laø thöù saûn sinh bôõi thieân nhieân vì chính caây coái ñaõ taïo ra döôõng khí) vöøa noùi leân tính caùch gaén boù thaân thieát, moái tình ñaäm ñaø giöõa con ngöôøi vôùi xöù sôû. Xin khoâng doâng daøi theâm vì quaù nhieàu ñieàu phaûi noùi. Quan ñieåm Vaät Linh naày, theo ngöôøi vieát ñaõ giuùp taïo neân Vaên Hoùa duø coù ñöa daãn ñeán nhieàu meâ tín, dò ñoan, söï thôø cuùng baùi vaät, ñeán ñaïo phuø thuûy (chamanisme). Thuyeát naày coù theå xem laø cô sôû taïo neân Toân giaùo cuøng laø suoái nguoàn cuûa tính laõng maïn nôi con ngöôøi vaø khuynh höôùng laõng maïn, tröõ tình trong Ngheä thuaät. Theo quan ñieåm 'Vaät linh' naày, thieân nhieân hay vuõ truï hieän töôïng phaùt sinh töø moät Nguoàn goác vaø höôùng ñeán moät Cöùu caùnh naøo ñoù; vì theá, söï soáng, cuoäc soáng cuûa moãi hieän theå vaät vaø ngöôøi mang chöùa moät yù nghóa vaø höôùng ñeán moät cöùu caùnh gioáng nhö moãi hoaït ñoäng cuûa ta nhaèm ñeán moät muïc ñích. Daân toäc Vieät Nam chuùng ta töø thôøi laäp quoác ñeán nay haàu nhö theo khuynh höôùng naày.

Quan ñieåm thöù hai veà maët Khoa hoïc. Caùc khoa Vuõ truï hoïc (cosmologie), Sinh hoïc (biologie), Sinh hoùa hoïc (biochimie), Sinh hoïc phaân töû (biomoleùculaire), Vaät lyù hoïc (physique), Di truyeàn hoïc (geùneùtique) cuøng vôùi Kyõ thuaät hoïc (technologie), Kinh teá hoïc (eùconomie) laïi cho raèng Thieân nhieân (la Nature) chæ laø khoái vaät chaát uø lyø, baát ñoäng, chaúng coù tính caùch gì goïi laø 'söï soáng', laø 'cöùu caùnh, muïc ñích', giaù trò töï thaân. Thieân nhieân chæ laø nguoàn taøi nguyeân cho con ngöôøi khai thaùc, vaän duïng; giaù trò cuûa thieân nhieân laø do con ngöôøi gaùn cho tuøy theo ích lôïi maø con ngöôøi thoûa maõn nhieàu hay ít nhu caàu cuûa ñôøi soáng vaø tuøy thuoäc vaøo moïi qui luaät caïnh tranh thò tröôøng veà maët Kinh teá. Nhöõng loái goïi 'Meï Thieân nhieân', 'Cha Trôøi Meï Ñaát',aøchæ laø nhöõng töôûng töôïng, nhöõnh hình aûnh boùng gioù, aån duï trong thô ca, thuoäc phaàn caûm tính cuûa nhaø ngheä só vaø toân giaùo chöù khoâng coù thaät vaø daãn ñeán vieäc suøng baùi, thôø phuïng thieân nhieân moät caùch voâ lyù, ngaên chaên moïi hoaït ñoäng cuûa tri thöùc con ngöôøi. Quan ñieåm naày khoâng haún môùi coù gaàn ñaây maø ñaõ coù töø nghìn xöa keå töø luùc con ngöôøi bieát söû duïng löûa, bieát thuaàn hoùa moät soá thuù vaät, bieát troàng ñoâi caây traùi ñaàu tieân, bieát cheá taùc duïng cuï baèng ñaù, baèng caây roài baèng saét (ngay nôi moät soá thaàn thoaïi ñaõ noùi ñeán nhöõng anh huøng chinh phuïc caùc söùc maïnh thieân nhieân nhö truyeän Mardouk gieát Tiamat ; truyeän thaàn Horus thaéng teâ giaùc, thaàn Apollon thaéng con raén Python, truyeän thaùnh Georges ñaùnh baïi con roàng, v;vaø(8)..Vieät Nam chuùng ta cuõng coù nhöõng truyeän töông töï nhö Laïc Long Quaân ñaùnh thaéng caùc yeâu tinh) nhöng chæ thöïc söï maïnh meõ töø theá kyû XVII . Roài cuõng do oùc töôûng töôïng cuûa ngöôøi ngheä só maø caùi 'Bieát laøm' cuûa con ngöôøi caøng bò kích thích ñeå haêm hôû chinh phuïc, khai thaùc thieân nhieân (truyeän Baùc só Faust, truyeän Frankenstein hay 'thaàn Promeùtheùe hieän ñaïi' (9) cuûa Mary Shelley (1818) maøo ñaàu cho ham muoán cuûa con ngöôøi coù khaû naêng chaúng thua gì thaàn thaùnh. Keå caû caùc truyeän cuûa Jules Verne,..cuõng laø töôûng töôïng nhöng ít nhieàu cuõng goùp phaàn kích thích loøng haêm hôû cuûa con ngöôøi trong vieäc phaùt trieån khaû naêng chinh phuïc thieân nhieân; caû Kinh Thaùnh Do Thaùi Giaùo ñaëc bieät saùch Saùng Theá Kyù, cuõng theá (10). Roài Galileùe, Francis Bacon, Reneù Descartes, Charles Darwin, Lamarck, Auguste Comte, Faraday, Joliot vaø Marie Curie, Karl Marx cuøng caùc caùc nhaø Khoa hoïc, Kyõ thuaät hoïc cuøng caùc yù thöùc heä duy vaät töø ñoù ñeán nay caøng chöùng toû khaû naêng sieâu ñaüng cuûa con ngöôøi, ñaåy luøi quan ñieåm Vaät linh tröôùc ñaây ñeå chæ coøn tin töôûng vaøo 'quyeàn löïc thoáng trò' cuûa con ngöôøi ñoái vôùi thieân nhieân vaïn vaät. Ngaøy nay, vôùi Khoa Di truyeàn hoïc, Thaàn Kinh hoïc, ngöôøi ta cho raèng moïi khaû naêng con ngöôøi thuoäc veà phaàn taâm linh (taâm naêng) khoâng laø nhöõng gì thieân phuù, thieân baãm maø cuõng chæ laø do hoaït ñoäng cuûa caùc teá baøo thaàn kinh hoaëc do taùc duïng cuûa caùc geønes di truyeàn. Khoa 'sinh saûn voâ tính' (reproduction axesueùe, clonage) vaø kyõ thuaät cheá taïo 'boä oùc nhaân taïo' caøng chöùng minh theâm khaû naêng con ngöôøi vaø chöùng toû thieân nhieân chæ laø thöù vaät chaát voâ tri thuoäc quyeàn khai duïng cuûa con ngöôøi cho cuoäc soáng con ngöôøi maø thoâi. Nhöng roài, Khoa hoïc, Kyõ thuaät caøng tieán ñeán ñænh cao laïi caøng phaûi ñöùng tröôùc bao vaán naïn veà yù nghóa, cöùu caùnh cuûa cuoäc soáng, cuûa lòch söû, cuûa Tieán hoùa, veà nhaân phaåm con ngöôøi, veà cuoäc soáng chung giöõa nguôøi vaø ngöôøi töùc laø veà maët Vaên hoùa. Lieäu 'nhaân quyeàn' töùc quyeàn soáng cuûa con ngöôøi' seõ chæ coøn vaø hoaøn toaøn ñöôïc hieåu cuõng nhö ñöôïc bieän minh baèng 'quyeàn cuûa lôïi töùc' (droit du profit) vaø 'quyeàn con ngöôøi' ñöôïc thay theá baèng 'quyeàn cuûa caùc di theå' cuøng luùc 'Töï do' cuûa con ngöôøi khoâng coøn lieân heä gì ñeán nhaân loaïi maø chæ lieân heä ñeán tính caùch rieâng bieät cuûa khoái Nhieãm saéc theå (Geùnome goàm 46 Nhieãm saéc theå : 23 cuûa cha vaø 23 cuûa meï) nhö nhaø Di truyeàn hoïc vaø Y hoïc Axel Kahn ñaõ noùi (11). Gaàn ñaây, treân maïng löôùi Internet, ñeâm 11/12/02,heä thoáng AOL cho bieát nhaø nöõ Khoa hoïc Phaùp Brigitte Boisselier cho bieát daõ thöïc hieän 5 baøo thai ngöôøi theo caùch clonage vaø ñöùa treû ñaàu tieân seõ sinh ra vaøo cuoái naêm 2002 naèy cuøng luùc Giaùo sö di truyeàn hoïc ngöôøi YÙ Severino Antinori cuõng baùo raèng ñöùa treû daêöôïc taïo taùc do phöông phaùp clonage seõ ñöôïc sinh ra vaøo ñaàu thaùng gieâng 2003. Khoâng roõ kyõ thuaät sinh ñeû aùp duïng vaøo con ngöôøi coù theå tieán haønh suoâng seû, khoâng gaëp moät thaát baïi naøo khoâng vaø coù di haïi cho chính con ngöôøi cloneù ñoù khoâng nhöng caû theá giôùi ñaõ leân tieáng caám aùp duïng kyõ thuaät naày vaøo con ngöôøi. Coøn bieát bao vaán ñeà khaùc ñaët ra cho Khoa hoïc, Kyõ thuaät, cho 'trí thoâng minh', cho caùi 'Bieát laøm' cuûa con ngöôøi khoâng chæ rieâng veà maët Ñöùc lyù maø coøn caû veà maët tri thöùc vaø söï soáng coøn cuûa nhaân loaïi (nhöõng vuõ khí toái taân, tình traïng oâ nhieãm moâi sinh, v.vaø). Töø nhöõng vaán naïn ñoù, con ngöôøi laïi phaàn naøo 'trôû veà laïi vôùi thieân nhieân' vôùi nhöõng moân hoïc môùi nhö 'sinh ñöùc lyù hoïc' (taïm dòch: la bioeùthique), sinh thaùi hoïc (eùcologie) cuøng bao nhieâu phong traøo ñoøi hoûi nhaân quyeàn, leân aùn dieät chuûng caøng luùc caøng leân cao.

Tröôùc hai quan ñieåaïm 'vaät linh' vaø 'duy khoa hoïc' ñoù, nhaø Sinh vaät hoïc (biologiste) ngöôøi Anh Rupert Sheldrake (12), chuyeân bieät veà khoa 'Sinh hoùa hoïc' (biochimie) vaø 'Sinh hoïc veà teá baøo' (biologie cellulaire) qua taùc phaåm 'The Rebirth of Nature' ñaõ noùi ñeán 'söï trôû laïi vôùi Thieân nhieân nôi Khoa hoïc' (la renaissance de la Nature en Science) , phoái keát moïi quan ñieåm khoa hoïc laâu nay cho raèng : 'Moïi cô cheá sinh theå khoâng chæ thöøa höôûng di theå maø caû nhöõng dieän tröôøng coïng höôûng. Nhöõng di theå ñöôïc keá truyeàn theo caùch thöùc theå chaát bôõi toå tieân vaø cho pheùp sinh saûn nhöõng kieåu maãu rieâng bieät cuûa caùc phaân töû proteùines ; nhöõng dieän tröôøng coïng höôûng laïi döôïc thöøa keá khoâng theo caùch theå chaát (phi theå chaát) maø bôõi phaûn höôûng coïng höôûng, khoâng chæ vôùi toå tieân maø coøn vôùi moïi phaàn töû cuøng chuûng loaïi. Cô cheá sinh theå ñang phaùt trieån hoøa ñieäu vôùi caùc dieän tröôøng coïng höôûng cuûa chuûng loaïi mình vaø do ñoù ruùt chaát lieäu töø moät kyù öùc taäp theå' (13). Haàu nhö, caøng ñi saâu vaøo hai theá giôùi vó moâ vaø vi moâ, daàn daàn trí tueä caøng khaùm phaù ra tính caùch 'hoøa nhaäp' caû hai phaàn 'Taâm - Vaät' nôi con ngöôøi cuõng nhö nôi moïi vaät theå khaùc, khaùc nhau do nôi möùc ñoä phaùt trieån cuûa moãi beân. Töø xöa, ngöôøi ta ñaõ noùi ñeán 'Ñaïi ngaõ, Tieåu ngaõ', quan nieäm 'Ñaïi ngaõ' laø caùi 'Ñaïi vuõ truï', caùi Theá giôùi chung haøm chöùa taát caû vaïn höõu vaø 'Tieåu ngaõ' laø caùi ñaïi theá giôùi thu nhoû nôi moãi ngöôøi, moãi vaät.

Trích daãn daøi doøng cuøng moät soá bieän baùc luoäm thuoäm nhö treân, ngöôøi vieát mong cung caáp theâm moät soá döõ kieän haàu Luaät sö Laâm Leã Trinh cuøng caùc thöùc giaû coù theå ñöa ñeán moät ñònh nghóa veà Vaên Hoùa roõ raøng, ñaày ñuû hôn (rieâng ngöôøi vieát töï thaáy chöa ñuû söùc ). Chuùng ta ñang soáng trong thôøi ñaïi maø caùi 'Bieát Laøm' töùc Vaên minh tieán nhöõng böôùc thaàn toác trong luùc caùi 'Bieát Soáng chung' töùc Vaên Hoùa haàu nhö khoâng theo kòp. Dó nhieân, khoâng ai nghó phaûi ngaên caûn nhöõng tieán boä cuûa caùi 'Bieát Laøm' vì nhö theá laø haïn cheá Töï Do trong ñoù coù caùi 'Töï do tìm toøi, Töï do phaùt minh' (liberteù de recherche, liberteù d'invention). Nhöng neáu Vaên Hoùa töùc caùi 'Soáng chung cho nhau' khoâng ñoàng nhòp vôùi caùi 'Bieát Laøm' (Vaên minh) ñoù thì moïi thöù toát ñeïp maø con ngöôøi cuøng xaõ hoäi öôùc mong, ñoøi hoûi : Töï Do, Nhaân quyeàn, Nhaân phaåm, Coâng bình, Baùc aùi, Hoøa bình, Haïnh phuùc seõ khoâng theå naøo thöïc hieän ñöôïc. Ngöôøi ta ñaõ noùi ñeán söï 'ñoäc taøi cuûa di theå' (la dictature des geønes) (14) ñeán 'Cheá ñoäaï kyõ trò' (reùgime technocratique) trong ñoù chæ rieâng 'giai caáp bieát laøm' (nghóa laø lôùp ngöôøi coù trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät cao caáp, nhöõng chuyeân vieân thöôïng thaëng veà moïi laõnh vöïc) naém ñoäc quyeàn an baøi xaõ hoäi vaø quaàn chuùng nhaân daân chæ coøn phaûi tuaân thuû. Moät cheá ñoä coøn kinh khieáp hôn caùc cheá ñoä ñoäc taøi khaùc vì 'kyõ thuaät vaïn naêng' seõ huûy dieät voâ cuøng hieäu quaû moïi choáng ñoái nhaân danh Tieán boä, xem quaàn chuùng laø lôùp ngöôøi keùm coõi, khoâng coù hoaëc khoâng theo kòp caùi 'Bieát Laøm' cuûa giôùi caàm quyeàn ñeå trôû thaønh trôû löïc cho Vaên minh, tieán boä. Tình traïng ñoù nhaát ñònh seõ xaûy ra moät khi giai caáp 'Bieát Laøm' kia khoâng coù hoaëc thieáu tinh thaàn Vaên Hoùa, nghóa laø khoâng toân troïng caùi 'Soáng chung' cuûa toaøn theå xaõ hoäi maø chæ nghó ñeán caùi 'Soáng chung' cuûa rieâng lôùp ngöôøi 'Bieát Laøm' ñoù thoâi. Chuùng ta haún ñaõ thaáy cheá ñoä thöïc daân ngaøy nay khoâng caàn thieát döïa vaøo söùc maïnh vuõ trang maø döïa vaøo söùc maïnh kinh teá; chuû nghóa tö baûn khoâng coøn boùc loät söùc ngöôøi söùc cuûa cuûa quaàn chuùng maø trôû thaønh moät thöù 'chuû nghóa tö baûn quyeán ruû' (capitalisme de seùduction) (15) khai thaùc, vaän duïng vaø boùc loät phaàn Taâm linh con ngöôøi do caùi Bieát Laøm taïo ra haøng hoùa nhieàu, tieän lôïi, ñeïp, reû tieàn vaø luoân luoân ñoåi môùi, thoaït nghe raát haáp daãn nhöng chæ ñöa daãn cuoäc soáng khoâng coøn coù yù nghóa vì hoaøn toaøn phaûi ví ñuoåi tieän nghi maø laïi khoâng ñuû khaû naêng vaø ñieàu kieän. Thôøi gian soáng cuûa con ngöôøi caøng luùc caøng hoái haû, khoâng gian gian soáng caøng luùc caøng thu heïp; thaàn trí con ngöôøi caøng luùc caøng baán loaïn. Nhaø Khoa hoïc Albert Jacquard ñaõ phaàn naøo bi quan, nhaän thaáy raèng: 'Thöïc söï, chuùng ta töø nay ñang ñoái dieän vôùi moät vuõ truï ñoäc höôùng. Vaø caùi chieàu höôùng duy nhaát ñoù, chính laø chieàu höôùng cuûa tieàn baïc. Giaù trò haøng hoùa...Vaán ñeà ñaët ra laø ñieàu ñoù lieân quan ñeán caùi nhìn cuûa chuùng ta veà con ngöôøi, bôõi vì, thöïc ra, söï ñaùnh giaù con ngöôøi cuoái cuøng chæ caên cöù treân giaù trò kinh teá thoâi. Toâi töø Canada veà vaø chuùng toâi ñaõ baøn thaûo veà lôùp ngöôøi trí thöùc. Lôùp trí thöùc ngaøy nay laø gì? Lôp trí thöùc chaúng khaùc gì moät caù nhaân ñaõ ñem laïi nhieàu tieàn baïc cho moät haûng xöôûng. Khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc. Phaûi phaûn öùng vì cuoái cuøng chính phaåm giaù con ngöôøi bò ñe doïa.! Roát cuoäc, taát caû chuùng ta ñeàu bò xeáp vaøo haøng nguõ nhöõng gaùi ñieám! Moät kyõ sö ca ngôïi trí thoâng minh cuûa mình khoâng ñaùng giaù gì hôn moät gaùi ñieám khoe khoan boä phaän kín cuûa coâ ta. Dó nhieân, caû hai khoâng cuøng moät boä phaän nhöng, thaät ra, cuõng cuøng moät thaùi ñoä thoâi! Ñieàu ñoù coù nghóa bieán moïi khaû naêng cuûa chuùng ta thaønh tieàn baïc, moät beân baèng caùch ñöa moâng, moät beân söû duïng khoái oùc. Nhöng cöùu caùnh, thaät ra chæ laø tieàn baïc, duy nhaát chæ laø tieàn baïc. Vaø khi cöùu caùnh chæ la tieàn baïc, chuùng ta ñaõ haønh xöû theo cung caùch cuûa gaùi ñieám' (16). Nhaän xeùt coù hôi quaù ñaùng nhöng khoâng phaûi hoaøn toaøn sai. Phong traøo 'Toaøn caàu hoùa Kinh teá' lieäu coù nhaèm thöïc hieän ñöôïc söï thònh vöôïng chung cho toaøn theá giôùi hay chæ laø phöông tieän thu toùm kinh teá toaøn caàu vaøo trong tay moät soá toå hôïp Tö baûn taøi phieät? Söï vieäc duøng teá baøo ADN vaøo canh taùc, taïo neân nhöõng thöù nguõ coác goïi laø 'transgeùniques' coù nhaèm giaûi quyeát naïn ñoùi treân theá giôùi hay chæ phuïc vuï cho 'doanh nghieäp thöïc phaåm' tö baûn? Caùc nhaø Khoa hoïc kyõ thuaät chæ nghó ñeán Vaên minh Tieán boä treân maët vaät chaát vaø cho raèng nhöõng Tieán boä ñoù seõ giaûi quyeát taát caû moïi vaán ñeà cuûa cuoäc soáng, ñöa con ngöôøi vaø cuoäc soáng noù ñeán toaøn thieän, toaøn myõ (17) maø queân nghó raèng caùi xaáu, caùi aùc cuõng do ñoù maø 'tieán boä, vaên minh' theo. Moät teân cöôùp dó nhieân tieán boä vaên minh hôn moät teân troäm caép vaët; gieát ngöôøi baèng suùng dó nhieân tieán boä, vaên minh hôn laø gieát ngöôøi baèng dao maùc. Xa lìa 'Vaên hoùa' thì caùi 'Bieát Laøm' cuøng nhöõng Tieán boä, Vaên minh do töø noù seõ khoâng phuïc vuï ñöôïc con ngöôøi vaø toaøn boä xaõ hoäi loaøi ngöôøi maø chæ phuïc vuï rieâng cho quyeàn lôïi moät soá ngöôøi roài theo caùi qui luaät 'tuyeån traïch töï nhieân' (seùlection naturelle) cuûa Darwin, caùi 'Bieát Laøm' ñoù seõ daãn ñeán moät thöù lyù thuyeát 'öu sinh' (eugeùnisme) chuû tröông huûy dieät soá ngöôøi baát toaøn veà cô theå hay veà khaû naêng tinh thaàn (keùm, chaäm, ngu ñaàn,...) ñeå chæ coøn soá ngöôøi 'öu vieät' veà maët 'Bieát laøm' naày nhö moât soá nhaø Khoa hoïc qua caùc lyù thuyeát cuûa hoï (Alexis Carrel, James Watson,....) ñaõ ít nhieàu ñöa daãn ñeán nhöõng thöù chuû nghóa nhö 'Quoác Xaõ Ñöùc' hay nhöõng chuû tröông cöïc ñoan nhö Coäng Saûn, Islam quaù khích.

Qua nhöõng döõ kieän treân, ta thaáy raèng caùi 'Bieát laøm' (Vaên minh) maø khoâng ñi ñoâi vôùi 'Bieát soáng chung' (Vaên hoùa) thì khoâng thöïc söï phuïc vuï ñöôïc con ngöôøi vaø cuoäc soáng cuûa noù vaø cuõng khoâng laø ñieàu kieän ñuû cho Tieán hoùa. Nhöng, nhö theá naøo môùi laø 'Bieát soáng chung', môùi laø Vaên hoùa ? Vaø thöïc hieän caùi 'Bieát soáng chung', caùi 'Vaên hoùa' ñoù nhö theá naøo, baèng caùch naøo? Ñaáy laø vaán ñeà maø lôùp ngöôøi trí thöùc, nhaát laø veà maët Khoa hoïc, Kyõ thuaät, Chính trò, Kinh teá vaø rieâng nhöõng ngöôøi laøm Vaên hoùa Ngheä thuaät caàn suy nghó. Haäu baùn theá kyû XX vaø tieàn baùn theá kyû XXI ñang ñoái dieän vôùi böôùc 'nhaûy voït' cuûa caùi 'Bieát laøm' trong luùc caùi 'Bieát soáng chung' khoâng theo kòp ñaø Vaên minh . Nhöng ñaáy coù theå laø giai ñoaïn quaù ñoä cuûa Vaên minh ñeå chuyeån sang giai ñoaïn 'hoäi nhaäp Vaên minh vaø Vaên hoùa' vôùi moät neàn 'Chính trò daân chuû phaùp trò ña nguyeân' (politique deùmocratique pluraliste) vaø moät neàn 'Kinh teá hoå töông' (eùconomie mutuelliste) phuø hôïp vôùi doøng Söû lòch (vaän haønh cuûa Leõ Ñaïo) cuøng Lòch söû taïi theá cuûa nhaân sinh. Khoâng neân nhìn Thieân nhieân, vuõ truï vaø con ngöôøi thuaàn theo quan ñieåm 'Vaät linh' nhö Toân giaùo, cuõng khoâng hoaøn toaøn theo quan ñieåm 'cô giôùi' (meùcaniste) nhö Khoa hoïc Kyõ thuaät, coù nghóa phaûi keát hôïp caû hai loaïi 'Tö töôûng tìm caàu' vaø 'tö töôûng theå nghieäm', noùi roõ hôn, theo M. Heidegger laø keát hôûp hai loaïi Tö töôûng: 'Tö töôûng quy hoaïch' (penseùe calculante cuûa Khoa Hoïc) vaø 'Tö töôûng suy nieäm' (penseùe meùditante cuûa Toân giaùo vaø Trieát hoïc) haàu sao cho 'Trí tueä môû vaøo huyeàn nhieäm' cuøng luùc theå hieän ñöôïc caùi 'Bình ñaüng taùnh trí' tröôùc moïi söï vaät' (esprit ouvert au secret et eùgaliteù d'aâme devant les choses) nhö lôøi M. Heidegger trong thieân caûo luaän 'Seùreùniteù' (18). Thôøi ñieåm 'Muoân vaät ñoåi môùi', 'Ta laøm môùi laïi taát caû' qua lôøi Jeùsus coù theå xem baùo bieåu cho haønh trình ñoù. Theo ñoù, thieát nghó, nhieäm vuï cuûa nhaø trí thöùc baát cöù thuoäc laõnh vöïc naøo vaø baát cöù vaøo luùc naøo cuõng neân luoân luoân 'Vaên hoùa hoùa' moïi tö duy vaø haønh ñoäng cuûa mình.

Nguyeãn Thuøy (France 13/12/2002)

1) La reùvolution de l'intelligence est en marche - La socieùteù de l' intelligence commence alors. Celle ouø l' intelligence n'est plus confisqueùe par quelques-uns, mais reùpartie dans l'ensemble du corps social - Thierry Gaudin : 2100, reùcit du prochain sieøcle, edts Payot, Paris 1990, trang 21 vaø 27.

2) L'aâge de la deùcouverte s' acheøve; voici venir l' aâge de la maitrise - Nous allons finalement acqueùrir la capaciteù quasi divine de manipuler la vie presque aø notre guise - Michio Kaku : Visions, baûn dòch Phaùp ngöõ cuûa Gilles Minot, eùdts Albin Michel, Paris 1999, trang 20 vaø 27.

3) La communauteù humaine a eùteù faite par les hommes, mais chaque homme devient lui-meâme graâce aø son immersion dans cette communauteù. Une 'boucle de reùotraction' s'est soumise en place: les individus ont creùe la socieùteù des hommes, cette socieùteù les a transformeùs en personnes - Albert Jacquard : 'La Science aø l'usage des non-scientifiques', eùdts Calmann Levy, Paris 2001, trang 224.

4) Aucune fin n'est leùgitime si les moyens pour y parvenir se reùveølent moralement condamnables - Axel Kahn : 'L'Avenir n'est pas eùcrit (vieát chung vôùi Albert Jacquard), eùdts Bayard, Paris 2001, trang 189.

5) Xin xem :'Haønh trình vaøo Nhaát Theå', taäp 1 vaø II cuûa Nguyeãn Thuøy vaø Traàn Minh Xuaân, nxb Meùkong Tî naïn, CA 2002.

6) Chaque plante et chaque animal participaient psychiquement au processus vital de l'aâme du monde, intellectuellement, aø l'activiteù de son esprit et mateùriellement, aø l' organisation de son corps - Collingwood, trích ñaõn bôõi Rupert Sheldrake trong taõc phaåm "The Rebirth of Nature", baûn dòch Phaùp ngöõ "L'AÂme de la Nature" cuûa Paul Couturiau, eùdts Du Rocher, Paris 1992, trang 57.

7) Xem "L'Ame de la Nature" (sñd nôi chuù thích 6), trang 20

8) Xem "L'Ame de la Nature" (sñd), trang 29

9) Xem "L'Ame de la Nature", sñd, trang 51, 52

10) Saùng Theá Kyù (Geneøse) : 1: 28, 29, 30

11) Les droits de l'homme seraient remplaceùs par le droit des geønes, et, par conseùquent, la liberteù d'une personne ne serait plus lieùe aø son humaniteù, mais aø la singulariteù de son geùnome - Axel Kahn : 'L'Avenir n'est pas eùcrit' (ñoàng taùc giaû vôùi Albert Jacquemard vaø söï coïng taùc cuûa nhaø baùo Fabrice Papillon), eùdts Bayard, Paris 2001, trang 219

12) Rupert Sheldrake, nhaø Sinh hoïc ngöôøi Anh, taùc giaû nhieàu saùch veà Khoa hoïc ñöôïc dòch sang Phaùp ngöõ: 'L'Ame de la Nature, La Meùmoire de l'Univers, Une nouvelle science de la vie'

13) Les organismes vivants heùritent non seulement de geønes mais aussi de champ morphiques. Les geønes sont transmis mateùriellement par les anceâtres et permettent de produire des types particuliers de moleùcules proteùiques; les champs morphiques sont heùriteùs de facon non-mateùrielle, par reùsonnance morphique, non seulement avec les anceâtres mais encore avec tous les membres de la meâme espeøce. L'organisme en deùveloppement s' accorde aux champs morphiques de son espeøce et puise donc dans une meùmoire collective - Rupert Sheldrake, sñd, trang 128. ( 'Dieän tröôøng coïng höôûng' hay 'tröôøng coïng höôûng' (champ morphique) laø tröôøng öùng duïng moät taäp hoïp E trong moät taäp hoïp F . Caû hai taäp hoïp E vaø F ñeàu mang chôû nôi mình moät qui luaät keát caáu noäi taïi. 'Phaûn höôùng coïng höôûng' (reùsonance morphique) laø bieân ñoä hay ñoä roäng cuûa nhöõng chaán ñoäng phaûn hoài qua laïi vôùi nhau).

14) Axel Kahn , sñd

15) Thierry Gaudin, sñd

16) En reùaliteù, nous nous trouvons deùsormais face aø un univers unidimensionnel. Et cette unique dimension, c'est celle de l'argent. La valeur marchande. Ce qui est pour la fieøvre aphteuse l'est pour n' importe quoi: c'est geùneùral. Le probleøme, c'est que cela s'eùtend aussi aø notre vision des hommes, parce qu' au fond, on finit par eùvaluer les eâtres humains en fonction de leur valeur eùconomique. Je reviens du Canada ouø nous nous interrogions sur les eùlites. Qu' est-ce qu'une eùlite aujourd'hui? Ce n'est autre qu' un individu qui fera gagner beaucoup d'argent aø son entreprise. C'est insupportable! Il faut reùagir, car c'est finalement la digniteù que vous eùvoquiez qui est menaceùe! Au bout du compte, nous sommes tous rameneùs au rang de putain! Un ingeùnieur qui loue son intelligence ne vaut gueøre mieux qu' une putain qui loue son sexe! Ce n'est certes pas le meâme organe, mais au fond, c'est la meâme attitude! Cela revient aø transformer en argent nos diverses capaciteùs, l'une consistant aø montrer ses fesses, l'autre aø utiliser son cerveau. Mais la finaliteù, il ne faut pas s'y tromper, c'est le fric, et uniquement le fric. Et quand la finaliteù n'est que l'argent, nous adoptons un comportement de putain! - Albert Jacquard, sñd, trang 61 (A. Jacquart : nhaø di truyeàn hoïc, chuyeân nghieân cöùu veà 'di truyeàn caùc chuûng toäc' (geùneùtique des populations), giaùo sö Ñai hoïc Luano (Thuïy Só) ñaõ aán haønh caùc taùc phaåm : 'J' accuse l'eùconomie triomphante (1995), Le souci des pauvres (1996), L'EOÂquation du neùnuphar (1998), AØ toi qui n'est pas encore neù (2000), La Science aø l'usage des non-scientifiques (2001)'. Taùc phaåm 'L'Avenir n'est pas eùcrit' laø cuoäc ñoái thoaïi giöõa hai nhaø Khoa hoïc (A.Jacquard vaø A. Kahn voái söï tham döï cuûa nhaø baùo Fabrice Papillon); tuy coù ñoâi ñieåm khaùc nhau giöõa hai beân nhöng caû hai ñeàu laø nhöõng nhaø Khoa hoïc danh tieáng giaøu tính chaát nhaân baûn.

17) Tuy nhieàu nhaø Khoa hoïc luoân ñeà caäp ñeán nhöõng lôïi ích maø Tieán boä Khoa hoïc Kyõ thuaät seõ khieán xaõ hoäi nhaân loaïi toát ñeïp hoaøn toaøn veà taát caû moïi maët nhö Michio Kaku nhöng ngöôøi vieát khoâng tìm thaáy nhöõng luaän cöù ñaùng tin töôûng maáy vì chæ noùi ñeán khaû naêng con ngöôøi hôn laø toå chöùc 'cuoäc soáng chung' cuûa xaõ hoäi. Caû quyeån '2001, reùcit du prochain sieøcle' cuûa Thierry Gaudin tuy phaân tích ñuû moïi maët nhöng vaãn chöa neâu roõ caùch theá naøo hoøa hôïp 'con ngöôøi beân trong' vaø 'con ngöôøi beân ngoaøi' ñeå tieán ñeán 'xaõ hoäi cuûa trí thoâng minh' coù theå phuïc vuï myõ maõn caùi 'soáng chung' cuûa toaøn theå nhaân loaïi.

18) M. Heigger : 'Gelassenheit' (Bình ñaüng taùnh trí ), baûn dòch Phaùp ngöõ 'Seùreùniteù' cuûa Andreù Preùau trong 'Questions III', eùdts Gall., Paris, 1966.