Đại Chúng số 124 - ngày 16 tháng 7năm 2003

 

Bạn biết gỉ về Hackers ?

Nữ-Sinh Hoài Vọng Bích Thuận


CÁC GIẢI VĂN CHƯƠNG Ở MIỀN

 NAM VIỆT NAM TRƯỚC 1945
CỘNG SẢN VIỆT NAM
SẼ SỐNG DAI NHƯ GIẺ RÁCH


Cửa chùa khóa kín

Trang
ĐỐ ĐỂ HỌC

Đọc báo bạn

ĐÔNG Y

Gần 38 Năm Mất Tích

LỄ ĐỘC LẬP 2003

Nấu ăn ngon cho chàng
Nhìn Ngô Viết Trọng Dưới "Ngõ Tím"


SAU KHI CHẾT TA SẼ RA SAO ?

Thế giới và Bình luận

CÂU CHUYỆN MẤT CÒN

Trong Bàn Viết,
Ngoài Cuộc Đời


Y KHOA VÀ KHOA HOC

Yếm Vải Xứ Thanh

YÊU EM TỪ THUỞ .. .
Y KHOA VÀ KHOA HOC

 

 

 

Y KHOA VAØ KHOA HOC

Do Höõu Hoïc Sinh Hoï Vöông Ghi Laïi

1.-Di tích coå ñaïi ñöôïc khai quaät ôû Taây Taïng 37 nhoùm di tích coå veà nguoàn goác cuûa ngöôøi Taây Taïng vöøa ñöôïc caùc nhaø khaûo coå Trung Quoác phaùt hieän vaø khai quaät doïc theo tuyeán ñöôøng saét giöõa Taây Taïng vaø Thanh Haûi.

Ñaây laø laàn ñaàu tieân, caùc nhaø khaûo coå Trung Quoác khai quaät ñöôïc moät soá löôïng lôùn coå vaät nhö vaäy. Haàu heát caùc di tích ñöôïc tìm thaáy laø ñoà duøng baèng ñaù, moà maû vaø caùc thaùp canh cuûa quaân ñoäi. Nhöõng di tích naøy seõ cho pheùp giôùi khaûo coå Trung Quoác xaùc ñònh nguoàn goác cuõng nhö taäp tuïc sinh soáng cuûa ngöôøi Taây Taïng coå. Di tích coå ñöôïc khai quaät treân ñoä cao 4.900, chöùng toû ngöôøi Taây Taïng coå ñaõ töøng soáng treân nhöõng khu vöïc coù ñoä cao treân 5.000m so vôùi maët nöôùc bieån.

Theo saùch söû cheùp laïi, ngöôøi Taây Taïng coù maët taïi khu vöïc naøy tröôùc khi Phaät giaùo ñöôïc du nhaäp vaøo. Ngöôøi Taây Taïng thôø cuùng caùc linh hoàn töï nhieân, nhö röøng, hoà vaø ñaù thieâng.

2.-Phöông phaùp ñieàu trò ung thu môùi

Moät phöông thöùc ñieàu trò beänh ung thö môùi vöøa ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Monaser ôû Melbourne tìm ra. Phöông thöùc naøy coøn coù khaû naêng öùng duïng cho caû beänh AIDS.

Phöông thöùc ñieàu trò treân döïa treân söï kích thích heä mieãn dòch cuûa con ngöôøi, laøm cho noù taïo ra theâm nhieàu teá baøo T coù nhieäm vuï chieán ñaáu tieâu dieät teá baøo ung thö. Ñaây chính laø keát quaû hôïp taùc cuûa caùc nhaø nghieân cöùu bang Victoria cuøng vôùi söï trôï giuùp cuûa Coâng ty coâng ngheä sinh hoïc "Norwood Abbey".

Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ tieán haønh thöû nghieäm laâm saøng treân cô theå cuûa 40 beänh nhaân ôû Melbourne vaø thaáy nhöõng keát quaû ñaùng kích leä. Vieäc thöû nghieäm seõ ñöôïc môû roäng tôùi moät soá beänh vieän ôû Myõ vaø chaâu AÂu. Saùu beänh vieän haøng ñaàu ôû Anh vaø Myõ ñaõ ñoàng yù tieán haønh thöû nghieäm coâng ngheä môùi naøy cho caùc nhoùm beänh nhaân ung thö ñöôïc löïa choïn rieâng vaøo naêm tôùi. Ngoaøi ra, caùc beänh vieän ôû Thuïy Só seõ coøn phoái hôïp vôùi Vieän Söùc khoûe Quoác gia Myõ tieán haønh thöû nghieäm treân caùc beänh nhaân ñaõ nhieãm HIV/AIDS.

Theo phaùt ngoân vieân cuûa Coâng ty "Norwood Abbey", neáu caùc thöû nghieäm ñöôïc tieán haønh treân cô theå ngöôøi cho keát quaû thaønh coâng, coâng ty seõ coù keá hoaïch hôïp taùc vôùi moät soá ñoái taùc lôùn taàm côõ toaøn caàu phaùt trieån phöông phaùp ñieàu trò môùi naøy. Neáu thaønh coâng, phöông phaùp ñieàu trò beänh ung thö môùi naøy döï kieán seõ ñöôïc aùp duïng ñaïi traø trong voøng 2 naêm tôùi.

3.-Neàn vaên minh Inca:

Thoâng tin ñöôïc "maõ hoaù" baèng phöông phaùp nhò phaân

Neàn vaên minh Inca vôùi nhieàu bí aån chöa ñöôïc khaùm phaù ñaõ töø laâu thoâi thuùc caùc nhaø nghieân cöùu tìm ra lôøi giaûi ñaùp veà nguoàn goác phaùt trieån cuûa noù. Nhöng cho ñeán nay, nhöõng gì tìm thaáy chöa laøm thoaû maõn soá ngöôøi quan taâm ñeán neàn vaên minh naøy. Môùi ñaây, caùc nhaø khoa hoïc ñaõ khaùm phaù ra raèng, ngöôøi Inca söû duïng moät phöông phaùp löu truyeàn thoâng tin maõ hoaù gioáng nhö heä nhò phaân ñöôïc söû duïng trong maùy tính hieän nay.

Neàn vaên minh Inca ñöôïc Manco Capac thaønh laäp vaøo khoaûng 1.200 naêm sau CN, coù nhöõng böùc noå roä veà thaønh töïu vaên hoaù, khoa hoïc, kieán truùc... Ngöôøi Inca chieám lónh moät vuøng ñaát roäng lôùn, bao goàm haàu heát khu vöïc Andean töø Colombia tôùi Chile cho ñeán khi bò Taây Ban Nha chinh phuïc naêm 1532. Tuy coù neàn vaên minh phaùt trieån nhö vaäy, nhöng ngöôøi Inca khoâng coù ngoân ngöõ vieát. Theo moät hoïc giaû haøng ñaàu cuûa Nam Myõ cho bieát, ngöôøi Inca ñaõ coù moät phöông phaùp giao tieáp phi hoäi thoaïi, ñöôïc vieát theo ngoân ngöõ maõ hoaù gioáng vôùi heä nhò phaân trong maùy tính ngaøy nay. Gary Urton, giaùo sö nhaân chuûng hoïc cuûa Ñaïi hoïc Harvard, ñaõ taùi phaân tích caùc chuoãi nuùt thaét ñöôïc cho laø bieåu thò ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Inca. Ñoù laø moät vaät theå trang trí coù teân "khipu". Qua phaân tích, caùc nhaø nghieân cöùu thaáy raèng, "khipu" coù chöùa maõ nhò phaân 7 bít, coù khaû naêng truyeàn taûi tôùi hôn 1.500 ñôn vò thoâng tin rieâng reõ.

Sau moät soá cuoäc nghieân cöùu gaàn ñaây, giaùo sö Urton tin raèng oâng ngaøy caøng tieán saùt hôn trong vieäc tìm ra "phieán ñaù Rosetta" cuûa Nam Myõ - ñöôïc coi laø baûn khaéc khipu, dòch sang tieáng Taây Ban Nha hôn 400 naêm tröôùc ñaây. "Chuùng toâi caàn moät thöù gì ñoù nhö phieán ñaù phieán ñaù Rosetta chaúng haïn. Vaø toâi tin raèng, chuùng toâi seõ tìm thaáy noù", giaùo sö Urton noùi khi ñeà caäp ñeán moät taám khoaùng chaát ñöôïc tìm thaáy taïi Rosetta, gaàn Alexandria ôû Ai Caäp. Caùc nhaø hoïc giaû hy voïng taám khoaùng chaát naøy seõ giuùp hoï giaûi maõ ngoân ngöõ vieát baèng chöõ töôïng hình Ai Caäp coå vaø caùc baûn dòch baèng tieáng Hy Laïp.

Ñaõ töø laâu, caùc nhaø nghieân cöùu bieát raèng, khipu cuûa ngöôøi Inca mang moät thoâng ñieäp lôùn hôn nhöõng gì chuùng bieåu hieän. Vaøo nhöõng naêm 1920, caùc nhaø nghieân cöùu lòch söû ñaõ minh chöùng raèng, nhöõng nuùt thaét treân daây cuûa moät soá khipu ñöôïc saép xeáp theo caùch tính toaùn saün, gioáng nhö chieác baøn tính ngaøy nay. Khipu coù theå ñöôïc tính toaùn heát söùc tæ mæ vaø coâng phu, goàm moät daây chính hoaëc moät daây phuï gaén vôùi caùc chuoãi ñính keøm baèng caùc vaät trang trí. Moãi chuoãi ñính keøm laïi chöùa caùc chuoãi khaùc nhau, nhìn gioáng nhö moâ hình nhaùnh caây. Khipu coù theå laøm baèng cotton hoaëc goã. Nhöõng nuùt thaét taïi nhieàu ñieåm khaùc nhau doïc theo chuoãi daây taïo cho khipu moät daùng veû khaùc bieät.

Theo nghieân cöùu cuûa giaùo sö Urton, giaû thuyeát ñöôïc ñaët ra laø khipu coù 7 nuùt thaét, cho pheùp ngöôøi duøng coù theå tieán haønh caùc pheùp löïa choïn giaûn ñôn giöõa hai khaû naêng - ñoù laø chính maõ nhò phaân 7 bít. Maõ nhò phaân 7 bít giuùp ngöôøi söû duïng coù ñöôïc 128 löïa choïn (2 muõ 6). Nhöng theo giaùo sö Urton, bôûi vì soá maøu ñöôïc söû duïng trong caáu truùc khipu laø 24 neân ñuùng ra löïa choïn phaûi laø 1.536 ( 2 muõ 6 x 24). Ñieàu naøy coù nghóa, maõ quy öôùc seõ cho pheùp ngöôøi duøng truyeàn ñi khoaûng 1.536 ñôn vò thoâng tin rieâng bieät (gaáp ñoâi kyù hieäu töôïng hình cuûa ngöôøi Ai Caäp coå ñaïi vaø ngöôøi Maya ôû Trung Myõ).

Neáu giaû thuyeát cuûa giaùo sö Urton laø ñuùng, ñieàu ñoù seõ coù nghóa ngöôøi Inca khoâng chæ phaùt minh ra heä maõ nhò phaân caùch ñaây hôn 500 naêm tröôùc khi maùy tính ñöôïc phaùt minh, maø coøn söû duïng chuùng ñeå taïo ra thöù ngoân ngöõ vieát duy nhaát töø xöa ñeán nay. "Hoï coù theå söû duïng heä thoáng naøy ñeå truyeàn taûi khoái löôïng thoâng tin raát lôùn. Moãi nhaân toá (nuùt thaét) coù theå ñaïi dieän cho moät teân, moät ñaëc ñieåm naøo ñoù hoaëc cuõng coù theå laø moät caâu chuyeän hay moät bí maät. Noù thöïc söï laø phöùc taïp. Toâi tin raèng nhöõng ngöôøi naém giöõ khipu coù theå giaûi maõ ñöôïc thöù ngoân ngöõ ñoù. Khi nhìn vaøo loaïi ngoân ngöõ ñoù, hoï seõ caûm nhaän ñöôïc chuùng vaø söû duïng voán kieán thöùc cuûa mình ñeå giaûi maõ gioáng nhö chuùng ta ñang ñoïc", giaùo sö Urton noùi.

4.-Caùc heä thoáng ngoân ngöõ coå

Hình neâm cuûa ngöôøi Xume Laø thöù ngoân ngöõ töôïng hình ñaàu tieân cuûa loaøi ngöôøi caùch ñaây hôn 5.000 naêm, döïa treân nhöõng hình veõ giaûn ñôn, töôïng tröng cho caùc vaät theå hay caùc hoaït ñoäng trong thöïc teá. Nhöõng hình neâm ñaàu tieân trong heä thoáng töôïng hình cuûa ngöôøi Xume ñöôïc khaéc treân neàn ñaát seùt aåm theo haøng doïc, vaø sau naøy khi coù nhieàu bieåu töôïng töôïng tröng hôn, chuùng ñöôïc saép xeáp theo haøng ngang - gaàn gioáng vôùi chöõ vieát ngaøy nay. Hình neâm ñöôïc moät soá neàn vaên minh khaùc söû duïng laø coâng cuï ngoân ngöõ rieâng cuûa mình caùch ñaây 3.000 naêm, ñoù laø neàn vaên minh Akkadian, Babylon vaø Assyria. Raát nhieàu nhöõng vieân ñaát seùt vaø buùt baèng caây saäy ñöôïc söû duïng ñeå khaéc hình neâm vaãn coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay. Hình neâm cuûa ngöôøi Xume khoâng ñöôïc bieát ñeán cho ñeán taän naêm 1835, khi Henry Rawlinson, moät quan chöùc quaân ñoäi Anh, phaùt hieän nhöõng kí töï khaéc treân moät phieán ñaù taïi Behistun ôû Ba Tö (ngaøy nay laø Iran). Chuùng ñöôïc vieát baèng 3 ngoân ngöõ: chöõ Ba Tö coå, chöõ cuûa ngöôøi Babylon vaø ngöôøi Elamite. ñaõ vì vaäy maø Rawlinson coù theå dòch ñöôïc chuùng. Chöõ töôïng hình cuûa ngöôøi Ai Caäp Chöõ töôïng hình cuûa ngöôøi Ai Caäp coù nguoàn goác caùch ñaây khoaûng 5.000 naêm, ñöôïc khaéc treân caùc phieán ñaù, toaø nhaø vaø haàm moä cuûa caùc baäc vua chuùa. Moät phieân baûn ñôn giaûn cuûa loaïi chöõ vieát naøy goïi laø chöõ vieát cuûa thaày tu, ñöôïc phaùt trieån vaø duøng trong giao tieáp cuûa caùc cô quan haønh chính thôøi xöa. Ngoân ngöõ naøy ñöôïc vieát treân giaáy coùi. Sau ñoù chöõ thaày tu ñöôïc thay theá bôûi chöõ vieát Ai Caäp coå xöa.

Chöõ töôïng hình cuûa ngöôøi Maya Ngöôøi Maya söû duïng khoaûng 800 kyù töï hoaëc caùc neùt traïm troå rieâng, gheùp thaønh coät, ñöôïc ñoïc töø traùi qua phaûi vaø töø treân xuoáng. Caùc neùt traïm troå coù theå lieân keát vôùi nhau ñeå taïo ra baát kyø moät chöõ, hoaëc moät khaùi nieäm naøo trong ngoân ngöõ cuûa ngöôøi Maya. Chuùng thöôøng ñöôïc khaéc treân caùc phieán ñaù vaø goã. Hieän caùc nhaø nghieân cöùu chæ môùi giaûi maõ ñöôïc 85% heä chöõ vieát cuûa ngöôøi Maya maëc duø coù söï trôï giuùp ñaéc löïc cuûa heä thoáng maùy tính.

Coù theå thaáy ñöôïc nguoàn goác hình thaønh cuûa vuõ truï?

Caùc nhaø thieân vaên hoïc ngaøy 19/6 ñaõ cho coâng boá nhöõng böùc aûnh chuïp ñaàu tieân töø kính vieãn voïng vuõ truï Bubble cuûa NASA vaø Ñaøi quan saùt tia X Chandra, chuïp caûnh vuõ truï caùch ñaây haøng tæ naêm sau vuï noå Big Bang.

Nhìn vaøo nhöõng böùc aûnh ñöôïc chuïp, ngöôøi ta coù theå thaáy quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa caùc daûi thieân haø caùch ñaây haøng tæ naêm. Tuy nhieân, theo tieán só vaø nhaø thieân vaên hoïc Mauro Giavalisco, ngöôøi ñang daãn ñaàu Nhoùm khaûo saùt & quan saùt chuyeân saâu vuõ truï (Goods), haøng tæ naêm chæ töông ñöông vôùi 8% tuoåi vuõ truï, vaø ñoù chính laø khoaûng thôøi gian caùc daûi thieân haø vaø con ngöôøi ñöôïc taïo ra.

Caùc ñaøi quan saùt vuõ truï maët ñaát vaø saép tôùi seõ laø caùc traïm quan saùt vuõ truï ñöôïc phoùng leân khoâng gian seõ cho pheùp caùc nhaø thieân vaên hoïc nghieân cöùu tìm ra nguoàn goác hình thaønh cuûa vuõ truï. Nhöõng keát quaû vöøa qua cuûa kính thieân vaên Hubble chæ laø thaønh coâng ban ñaàu khi kyõ thuaät quan saùt ngaøy caøng ñöôïc hieän ñaïi hoaù, höùa heïn nhieàu trieån voïng lôùn. Moät cuoäc quan saùt vuõ truï môùi ñang ñöôïc tieán haønh trong moät khoaûng khoâng gian chöùa tôùi 50.000 daûi thieân haø.

Moät trong nhöõng baát ngôø theo tieán só Giavalisco laø vuï truï ñaõ saûn sinh ra sao töø haøng tæ naêm tröôùc ñaây. Moät vaøi nghieân cöùu tröôùc ñaây ñeàu cho raèng, söï hình thaønh cuûa sao phaùt trieån raát chaäm vaø toaû saùng trong khoaûng thôøi gian caùch ñaây töø 3 ñeán 6 tæ naêm. Tuy nhieân, theo keát quaû quan saùt cuûa Goods, sao ñöôïc hình thaønh vôùi soá löôïng lôùn vaø vaãn duy trì cho ñeán caùch ñaây 7 tæ naêm. Sau ñoù, soá löôïng naøy ñoät ngoät giaûm xuoáng, coù theå laø do khí hydro nguyeân thuyû (khí gas do sao saûn sinh ra) ñöôïc söû duïng hoaëc ñoát noùng quaù nhieàu khieán cho sao khoâng theå hình thaønh ñöôïc.

Cuõng theo tieán só Giavalisco, döõ lieäu töø ñaøi quan saùt tia X Chandra cho nhieàu keát quaû quan troïng, trong ñoù phaûi keå ñeán vieäc phaùt hieän ra caùc loã ñen. Tuy nhieân, môùi coù 500 loã ñen ñöôïc ñaøi quan saùt Chandra phaùt hieän, chæ cho pheùp nghieân cöùu vaät theå caùch ñaây 1 tæ naêm. Ñeå thaáy ñöôïc söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa vuõ truï, kính thieân vaên phaûi quan saùt ñöôïc vaät theå caùch ñaây haøng chuïc tæ naêm. Neáu ñaït ñöôïc ñieàu ñoù, caùc nhaø khoa hoïc coù theå traû lôøi ñöôïc caâu hoûi caùi gì xuaát hieän tröôùc, loã ñen hay daûi thieân haø?

6.- Nghieân cöùu môùi laøm phuïc hoài höông vò thôm ngon cuûa caø pheâ

Ñoái vôùi nhöõng ai yeâu thích höông vò thaät söï cuûa caø pheâ, coù theå troâng chôø vaøo giaûi phaùp cuûa nhöõng nhaø nghieân cöùu gen Nhaät Baûn. Nhöõng nhaø nghieân cöùu naøy ñaõ laøm thay ñoåi caáu truùc gen di truyeàn cuûa caây caø pheâ, giuùp giaûm ñöôïc 70% chaát cafeâin so vôùi möùc bình thöôøng

Caùc chuyeân gia taïi Vieän Khoa hoïc Coâng ngheä Nara taïi Nhaät Baûn ñaõ söû duïng quaù trình RNA - moät coâng cuï gen phoå bieán - ñeå kích thích caây caø pheâ, ngaên khoâng cho caùc gen coù nhieäm vuï taïo ra chaát cafeâin phaùt trieån. Caùc chuyeân gia cho raèng, phöông phaùp treân seõ coù nhieàu tính naêng vöôït troäi so vôùi phöông phaùp giaûm chaát cafeâin truyeàn thoáng, trong ñoù duøng nöôùc vaø dung moâi höõu cô ñeå loaïi boû chaát kích thích trong haït caø pheâ tröôùc khi chuùng ñöôïc cheá bieán, ñaõ laøm maát ñi moät soá höông vò vaø muøi thôm rieâng bieät.

Alan Crozier, nhaø nghieân cöùu taïi Tröôøng ñaïi hoïc Glasgow, cho bieát nhoùm chuyeân gia Nhaät Baûn treân laø nhöõng ngöôøi ñaàu tieân coù theå laøm giaûm löôïng cafeâin trong caây caø pheâ baèng caùch bieán ñoåi gen. Tuy nhieân, cuõng theo oâng Crozier, do dö luaän ngaøy caøng lo laéng veà chaát löôïng cuûa caùc loaïi thöùc aên bò bieán ñoåi gen, vaø söï thieáu quan taâm cuûa caùc nghaønh coâng nghieäp caø pheâ coù theå khoâng kích thích phöông phaùp treân phaùt trieån. "Toâi hy voïng phöông phaùp naøy coù theå ñöôïc aùp duïng, noù seõ tieát kieäm chi phí cho vieäc cheá taïo caø pheâ khoâng coù chaát cafeâin", oâng Alan Crozier noùi.

Tuy nhieân, theo John Stiles, nhaø khoa hoïc laøm vieäc cho Taäp ñoaøn coâng ngheä caø pheâ lieân hôïp coù truï sôû taïi Hawai thì tæ leä laøm maát chaát cafeâin trong keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc chuyeân gia Nhaät Baûn vaãn chöa ñaït möùc 97% - möùc giaûm cao nhaát.

Quaù trình taïo chaát cafeâin phaûi traûi qua 3 giai ñoaïn. Vieäc söû duïng phöông phaùp RNA seõ laøm bieán maát moät trong ba giai ñoaïn, khieán gen taïo chaát cafeâin khoâng theå phaùt huy taùc duïng.

7.- Ai ñaõ nghó ra baûng chöõ caùi ñaàu tieân?

Caùc chöõ trong baûng chöõ caùi thöïc ra laø kí hieäu cuûa caùc aâm. Caùc chöõ caùi trong baûng chöõ caùi Tieáng Anh döïa treân baûng chöõ caùi La Maõ ñaõ coù töø 2500 naêm tröôùc. Caùc chöõ in hoa raát gioáng vôùi nhöõng chöõ La Maõ ñöôïc söû duïng vaøo theá kæ 3 tröôùc coâng nguyeân. Tröôùc khi coù baûng chöõ caùi con ngöôøi thöôøng duøng caùch veõ ñeå ghi laïi nhöõng söï vaät hoaëc truyeàn thoâng tin cho nhau, ví duï hình moät vaøi con ñôn döông coù theå hieåu laø ôû ñaây coù theå ñi saên toát. Loaïi chöõ vieát baèng tranh naøy ñaõ raát phoå bieán ôû Babîlon coå ñaïi, ôû Ai Caäp vaø Trung Quoác. Daàn daàn theo thôøi gian thì loaïi chöõ vieát naøy cuõng coù nhieàu thay ñoåi. Tröôùc ñaây neáu treân böùc tranh ngöôøi ta chæ veõ moät vaät thì baây giôø böùc tranh chuyeån taûi caû yù töôûng gaén vôùi khaùch theå ñoù, ví duï khi ngöôøi ta veõ ñoâi chaân thì coù nghóa laø "ñi". Loaïi chöõ vieát naøy ñöôïc goïi laø loaïi chöõ vieát ghi yù. Tuy nhieân coù moät soá vaán ñeà naûy sinh ñoái vôùi loaïi chöõ vieát naøy bôûi vì moãi ngöôøi hieåu theo nhieàu caùch khaùc nhau duø laø cuøng moät laù thö. Daàn daàn phöông phaùp naøy ñöôïc chuyeån thaønh chöõ vieát theo aâm tieát, ví duï chöõ X coù nghóa laø caùi tay thì böùc tranh veõ baøn tay seõ theå hieän caùi aâm X ñoù. Cho neân moãi moät laàn khi ngöôøi ta noù ñeán aâm X thì ngöôøi ta laïi söû duïng böùc tranh coù veõ hình caùi tay. ôû Babylon vaø Trung Quoác söï phaùt trieån cuûa chöõ vieát cuõng khoâng vöôït qua giôùi haïn naøy. Ngöôøi Ai Caäp töï saùng taïo ra baûng chöõ caùi cuûa mình goàm 24 kí hieäu bieåu hieän nhöõng aâm hoaëc nhöõng töø rieâng bieät goàm moät phuï aâm. Tuy nhieân luùc baáy giôø hoï ñaõ khoâng hieåu ñöôïc yù nghóa cuûa phaùt minh aáy. Gaàn 3500 naêm tröôùc ñaây caùc daân toäc soáng ôû bôø Ñoâng Ñòa Trung Haûi ñaõ gaàn nhö phaùt minh ra baûng chöõ caùi. Hoï hieåu raèng moät kí hieäu coù theå söû duïng ñeå bieåu thò moät aâm trong taát caû caùc töø khaùc nhau, vì vaäy hoï ñaõ söû duïng moät soá löôïng kí hieäu nhaát ñònh vaø nhöõng kí hieäu aáy ñaõ trôû thaønh baûng chöõ caùi. Nhöõng ngöôøi Do Thaùi coå vaø nhöõng ngöôøi Phiniki ñaõ söû duïng baûng chöõ caùi ñaàu tieân, sau naøy nhöõng ngöôøi Phiniki truyeàn baûng chöõ caùi naøy cho ngöôøi Hy Laïp. Nhöõng ngöoøi La Maõ coå ñaõ tieáp nhaän baûng chöõ caùi Hy Laïp vaø ñöa vaøo moät soá söûa ñoåi, boå xung. Töø ñoù baûng chöõ caùi La Tinh ñaõ ra ñôøi vaø ñöôïc ngöôøi daân caùc nöôùc Taây AÂu söû duïng roäng raõi.
8.- Goûi caù soáng vaø bònh saùn gan taïi Vieät Nam .

BS.Ñaøo Höõu Anh Trong khoaûng thaäp nieân gaàn ñaây, guoàng maùy Y teá Vieät Nam ñaõ tieáp tuïc phaùt ñoäng nhieàu chieán dòch caûnh caùo quaàn chuùng trong nhöõng tænh Nam Ðònh, Thaùi Bình, Ninh Bình, Hoaø Bình, Thanh Hoaù veà vieäc aên caù soáng vaø bònh saùn gan. Trieäu chöùng thoâng thöôøng cuûa caùc bònh nhaân laø meät moûi, vaøng da, vaøng maét, ñau buïng, vaø trong nhöõng tröôøng hôïp naëng, xô gan, coå tröôùng. Gaàn ñaây hôn nöõa, trong moät buoåi hoäi thaûo quoác teá veà Kyù sinh truøng ñöôïc toå chöùc taïi thaønh phoá Saigon trong 3 ngaøy 26, 27 vaø 28 thaùng 11, 2002, boä tröôûng Y teá Vieät Nam ñaõ tuyeân boá laø coù tôùi 500.000 ngöôøi daân bò maéc chöùng bònh saùn gan vì aên caù soáng. Nhöõng ñieàu naøy chöùng toû laø bònh saùn gan ñaõ gia taêng maïnh meõ trong nhieàu vuøng taïi Vieät Nam, laøm cho nhaø caàm quyeàn phaûi quan taâm.

Theo moät baøi trong baùo Lao Ðoäng (ñöôïc trích ñaêng treân baùo Ngöôøi Vieät soá ngaøy 28/11/2002) thì tænh Ninh Bình laø moät tænh coù raát ñoâng ngöôøi bò saùn gan chæ vì hay aên moùn "ñaëc saûn" goûi caù soáng Kim Sôn (moät huyeän trong tænh Ninh Bình). Keát quaû laø nhieàu hoä ñaõ phaûi möôùn caû chuyeán xe ñoø chuyeân chôû caû gia ñình laøng xoùm leân vieän Kyù sinh truøng ñeå chöõa chaïy

Bònh saùn gan khoâng phaûi laø moät bònh môùi. Bònh naøy ñaõ ñöôïc bieát töø naêm 1875 khi oâng Cobbold tìm ñöôïc con saùn trong moät bònh nhaân vaø ñaët teân cho noù laø Distomum sinense. Bònh lan traøn treân nhieàu quoác gia AÂu AÙ, keå ñaàu laø Nhaät Baûn, Cao Ly, Trung Hoa, roài tôùi Vieät Nam, Mieân, Laøo, Thaùi Lan, v.v... Nga Soâ (Siberia) vaø nhieàu nöôùc Ðoâng AÂu cuõng coù bònh naøy. Saùn gan cuûa ngöôøi ta thuoäc veà ba loaïi chính: Nhaät Baûn, Cao Ly, Trung Hoa vaø Vieät Nam coù saùn Clonorchis sinensis. Thaùi Lan vaø Mieân Laøo coù saùn Opisthorchis viverrini. Coøn Nga Soâ vaø caùc nöôùc Ðoâng AÂu thì coù saùn Opisthorchis felineus. Ðeå cho chuùng ta, nhöõng khaùch du lòch, tìm hieåu theâm veà bònh saùn gan, ngoõ haàu coù theå traùnh ñöôïc bònh trong khi thaêm vieáng queâ nhaø, chuùng toâi xin laàn löôït trình baày sau ñaây nhöõng döõ kieän veà saùn gan, chu kyø sinh saûn cuûa saùn, trieäu chöùng bònh saùn gan vaø sau cuøng laø caùch chöõa bònh.

Hình theå vaø sinh kyø saùn gan
Saùn gan (douve de foie, liver fluke), baát keå laø loaïi Clonorchis hay Opisthorchis, ñeàu coù moät thaân hình thon vaø deïp, gioáng nhö moät chieác laù, chieàu daøi töø 1 tôùi 1.5 cm vaø chieàu ngang chöøng 2-3 mm. Ðaàu nhoû vaø daøi, coù mieäng hình troøn. Phaàn giöõa thaân hình vaø ñuoâi laø nôi chöùa caùc cô quan sinh duïc vaø tieâu hoaù. Vì saùn gan thuoäc loaïi löôõng tính (hermaphrodite) neân con saùn coù caû hai boä phaän sinh duïc nam vaø nöõ. Noaõn saøo vaø töû cung naèm taïi phaàn giöõa, coøn hai tinh hoaøn thì naèm veà phía ñuoâi.

Saùn gan soáng trong caùc oáng daãn maät, trong vaø ngoaøi laù gan cuûa caû ngöôøi ta laãn caùc thuù vaät nhö choù, meøo, choàn caùo (nhöõng ñoäng vaät aên caù soáng). Tröùng ñeû ra theo vôùi phaân ra ngoaøi, roài nôû ra trong nöôùc thaønh moät aáu truøng (miracidium). AÁu truøng theo gioøng nöôùc tìm tôùi nhöõng con oác seân soáng trong caùc ao hoà, xaâm nhaäp vaøo cô theå oác ñeå sinh soâi naåy nôû trong gan oác. Cöù moãi aáu truøng ñi vaøo trong gan oác thì coù theå sinh ra tôùi 5000 aáu truøng khaùc (cercaria). Nhöõng aáu truøng naøy töø gan oác ñi ra, baùm vaøo lôùp vaåy cuûa caùc loaøi caù meø, caù cheùp nhoû soáng trong ao. Chuùng aên saâu xuoáng lôùp da caù, ñoùng cuïc troøn laïi vaø bieán thaønh aáu truøng caáp 2 (metacercaria). Ngöôøi ta, cuõng nhö caùc thuù vaät khaùc, maéc bònh saùn gan khi aên phaûi caù soáng coù chöùa nhöõng aáu truøng caáp 2 naøy.Söï lieân heä giöõa aên caù soáng vaø bònh saùn gan

Nhö treân ta ñaõ thaáy laø sinh kyø cuûa saùn gan bò taïm ngöng khi aáu truøng ñaõ tìm ñöôïc caù meø, caù cheùp ñeå ñoùng cuïc treân caùc lôùp da, lôùp vaåy. Neáu caù cöù tieáp tuïc soáng thì aáu truøng seõ theo thôøi gian maø cheát. Muoán cho sinh kyø ñöôïc tieáp tuïc, aáu truøng phaûi tìm caùch xaâm nhaäp cô theå moät ñoäng vaät nhö ngöôøi hoaëc suùc vaät. Söï xaâm nhaäp naøy baét buoäc phaûi ñi qua mieäng vaø oáng thöïc quaûn vì aáu truøng ñaõ ñoùng cuïc lieàn treân da caù, khoâng coøn ñuû khaû naêng ñeå xaâm nhaäp tröïc tieáp qua lôùp da cuûa ngöôøi ta nöõa. Vaø caùch duy nhaát ñeå aáu truøng coù theå tieáp tuïc sinh kyø laø caùc con caù cheùp, caù meø toäi nghieäp kia bò baét vaø bò aên soáng. Neáu ta naáu chín kyõ caù tröôùc khi aên thì seõ khoâng coù bònh saùn gan vì caùc aáu truøng ñaõ bò söùc noùng huûy dieät.

Noùi veà aên caù soáng thì coù raát nhieàu caùch. Trong thôøi ñaïi ñoà ñaù, loaøi ngöôøi haõy coøn aên loâng ôû loã thì vieäc aên caù soáng, cuõng nhö aên thòt soáng, laø söï dó nhieân roài. Coù leõ bònh saùn gan baét ñaàu phaùt trieån töø thôøi ñaïi naøy, khi sinh kyø cuûa saùn ñöôïc phaùt trieån raäp theo thoùi quen aên soåi ôû thì cuûa loaøi ngöôøi hoài ñoù. Sau naøy, khi xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ vaên minh hoùa thì vieäc aên caù soáng cuõng thay ñoåi. Tuøy theo taäp tuïc moãi quoác gia, ta coù theå aên caù muoái, caù ngaâm giaám, caù phôi khoâ hay caù hun khoùi. Taát caû nhöõng phöông phaùp keå treân ñeàu coù theå giöõ cho caù khoûi hö, nhöng khoâng ñuû hieäu nghieäm ñeå tröø khöû aáu truøng saùn. Vì vaäy, ta raát coù theå bò bònh saùn gan khi thöôûng thöùc nhöõng moùn aên naøy. Ngöôøi Nhaät coù tuïc aên caù soáng goïi laø sushi. Moùn naøy neáu bieát caùch laøm thì ngon heát noùi. Vaø ñieàu quan troïng ñaùng ghi nhôù laø sushi ñöôïc laøm baèng caù bieån, neân khi aên sushi ta coù theå bò caùc bònh khaùc, nhöng chaéc chaén laø khoâng coù bònh saùn gan. Tôùi ñaây, keû vieát baøi naøy xin thuù nhaän laø tröôùc kia, toâi khoâng coù öa moùn caù soáng maáy. Nhöng töø khi, qua söï höôùng daãn cuûa moät oâng baïn saønh ñieäu, ñöôïc thöôûng thöùc moùn sushi do chính ngöôøi Nhaät laøm, ñieåm theâm moät vaøi cheùn sake, taïi nôi nghæ maùt Yamaha Resort mieàn trung nöôùc Nhaät, thì toâi phaûi coâng nhaän laø ít coù moùn aên naøo ngon hôn ñöôïc.

Trôû laïi vieäc aên caù soáng, hai saéc daân Nhaät vaø Cao Ly, vaø taïi moät vaøi nôi ôû Vieät Nam coøn coù tuïc aên caù soáng goïi laø "sinh caàm". Caù nhoû baèng loøng baøn tay, coøn soáng bôi trong moät chaäu nöôùc, ñöôïc baét ra, quaán theâm ít baùnh traùng hay moät loaïi baùnh töông töï, rau soáng, gia vò, haønh toûi cho bôùt muøi tanh, roài caén aên khi caù coøn ñang quaãy. Leõ taát nhieân laø phaûi coù ít nhieàu röôïu bia hay sake ñeå ñöa cay. Ta phaûi coâng nhaän laø caùch aên naøy ñoøi hoûi nhieàu can ñaûm nôi nhöõng ngöôøi tham döï.

ÔÛ Vieät Nam trong nhöõng naêm gaàn ñaây, goûi caù soáng ñöôïc phoå bieán roäng raõi, nhieàu ngöôøi öa thích, vaø goûi ñaõ trôû thaønh "ñaëc saûn" taïi moät vaøi nôi nhö huyeän Kim Sôn chaúng haïn. Ta coù theå laøm goûi vôùi nhieàu thöù caù, nhöng töïu trung chæ coù caù nheäch vaø caù meø laø ñöôïc öa chuoäng nhaát. Caù ñöôïc nuoâi döôùi ao, vaø trong vuøng nhöõng tænh Nam Ðònh, Ninh Bình thì ôû thoân queâ haàu nhö nhaø naøo cuõng coù ñaøo ao nuoâi caù. Nuoâi caù khoâng nhöõng ñem theâm dinh döôõng cho gia chuû maø coøn laø moät nguoàn lôïi töùc khoâng nhoû cho nhöõng ngöôøi daân noâng nghieäp caàn cuø. Thöùc aên cho caù laø phaân ngöôøi (coøn goïi laø phaân baéc) xuaát phaùt töø nhöõng caàu tieâu ñöôïc xaây caát chung quanh ao caù. Phaân ngöôøi raát reû, haàu nhö laø khoâng maát tieàn mua, maø caù laïi raát thích, aên vaøo mau lôùn. Môùi nghe thì gheâ tôûm, nhöng nghó cho kyõ thì ñaây chæ laø moät dòch vuï taùi duïng (recycle) cuõng nhö ta taùi duïng caùc vaät lieäu khaùc nhö giaáy baùo, plastic vaø saét vuïn. Neáu khoâng coù bònh saùn gan thì vieäc duøng phaân ngöôøi ñeå nuoâi caù coù theå ñöôïc coi laø moät dòch vuï taùi duïng lyù töôûng nhaát. Nhieàu ngöôøi khoâng daùm aên caù ñöôïc nuoâi baèng phaân baéc, nhöng nghó cho cuøng thì vieäc aên caù hay khoâng khoâng thaønh vaán ñeà nöõa vì trong thöùc aên vaø nöôùc uoáng haøng ngaøy cuûa chuùng ta ñeàu coù nhieãm ít nhieàu vi truøng loaïi coliform, moät loaïi vi truøng xuaát phaùt töø caùc chaát pheá thaûi cuûa boä maùy tieâu hoaù.

Theo baùo Lao Ðoäng, caùch söûa soaïn goûi caù cuõng ñoøi hoûi nhieàu coâng phu: caù ñöôïc baét leân, röûa saïch roài thaùi chæ. Thòt caù ñöôïc taåm muoái, mì chính, tieâu, rieàng, ngheä vaø thính (gaïo rang). Caùc thöù rau ñeäm cuõng raát nhieàu: 5 hay 6 loaïi huùng, laù mô, sung, ñinh laêng, laù oåi, heï, muøi taàu, tía toâ, v..v.. keå ra khoâng heát. Thòt caù ñöôïc baøy ra maâm, nhieàu ñeán noãi caém ngaäp chieác ñuõa. Theâm chuùt röôïu ñeá laø ta coù moät maâm thònh soaïn. Trong nhöõng vuøng keå treân, aên goûi caù laø söï vieäc thöôøng xuyeân, xaåy ra haøng ngaøy. Keát quaû laø coù ñeán 40% daân chuùng trong vuøng bò saùn gan theo nhö ñieàu tra cuûa caùc cô quan höõu traùch.

Trieäu chöùng bònh saùn ganKhi ta aên phaûi mieáng caù coù chöùa caùc aáu truøng, aáu truøng naøy seõ nôû ra vaø lôùn daàn leân trong ruoät non. Sau ñoù, chuùng seõ theo oáng daãn maät chính leân gan roài ñònh cö vaø tröôûng thaønh trong heä thoáng oáng daãn maät cuûa gan. Töø khi aáu truøng ñöôïc aên voâ buïng cho tôùi khi saùn tröôûng thaønh phaûi caàn moät khoaûng thôøi gian töø 4 tôùi 5 tuaàn leã. Khi saùn tröôûng thaønh, chuùng baét ñaàu ñeû tröùng. Tröùng saùn hình troøn, coù voû cöùng neân khoâng bò tieâu hoaù khi ôû trong ruoät. Tröùng theo vôùi phaân ra ngoaøi vaø neáu gaëp nöôùc thì seõ nôû thaønh aáu truøng. Saùn gan coù theå soáng laâu tôùi 30 naêm. Vì vaäy bònh saùn gan, neáu khoâng chöõa, coù theå keùo daøi nhieàu naêm vaø gaây nhöõng bieán chöùng baát ngôø. Tröôøng hôïp bònh nheï, vôùi soá saùn trong buïng töø vaøi con tôùi 100 con, thì bònh nhaân thöôøng khoâng coù trieäu chöùng naøo caû. Bònh nhaân caûm thaáy bình thöôøng, khoâng bieát laø mình ñaõ coù bònh. Tröôøng hôïp bònh naëng, khi bònh nhaân aên phaûi nhieàu aáu truøng moät luùc, ta thaáy coù nhöõng trieäu chöùng caáp tính nhö: noùng laïnh, ñau buïng, æa chaåy vaø gan hôi lôùn. Trong maùu soá löôïng baïch huyeát caàu eosinophil leân cao. Nhöõng trieäu chöùng caáp tính naøy xaåy ra chöøng 1-2 tuaàn sau khi bònh nhaân aên phaûi caù soáng coù ñoäc vaø coù theå keùo daøi caû thaùng. Neáu bònh nhaân ngöng aên caù soáng vaøo thôøi ñieåm naøy thì seõ khoâng coù trieäu chöùng naøo khaùc nöõa, tuy raèng coù saùn trong gan.

Neáu bònh nhaân cöù tieáp tuïc aên caù soáng vaø khoâng chöõa chaïy gì caû thì sau ít naêm, tuøy theo soá saùn trong buïng, ta baét ñaàu thaáy coù trieäu chöùng bò taéc oáng maät. Da vaø maét bò vaøng, gan hôi lôùn vaø ñau, phaân trôû thaønh maàu traéng beäch. Trong maùu, soá löôïng bilirubin gia taêng. Caùc oáng maät bò taéc laø vì soá löôïng khaù lôùn cuûa saùn trong buïng bònh nhaân laøm beá taéc löu thoâng cuûa maät xuoáng ruoät. Hôn nöõa, khi coù saùn trong gan, caùc chaát caën baõ dinh döôõng cuûa saùn cuõng laøm cho caùc oáng maät bò söng, thaønh oáng maät daày leân vaø cöùng laïi, laøm cho söï beá taéc maät caøng gia taêng. Keát quaû laø soá löôïng maät trong maùu taêng leân theo, vaø da bònh nhaân ngaû maøu vaøng. Neáu coù vi truøng xaâm nhaäp, gan coù theå möng muû (abscess), ñoâi khi keùo theo caû söng laù mía (pancreatitis). Neáu ñeå laâu naêm khoâng chöõa, gan coù theå bò chai. Ung thö gan laø moät bieán chöùng ñaùng sôï, nhöng ít thaáy.ñònh bònh saùn gan.Ta coù theå ñònh bònh saùn gan moät caùch deã daøng vaø ñôõ toán keùm baèng phöông phaùp thöû phaân. Chöøng 1-2 thaùng sau khi aáu truøng xaâm nhaäp cô theå thì bònh nhaân baét ñaàu coù tröùng saùn trong phaân. Tröùng nhoû, hình baàu duïc, maàu vaøng oùng, moät ñaàu coù naép ñaäy. Trong tröùng coù aáu truøng. Vì tröùng khaù nhoû neân ta caàn phaûi xaøi kính hieån vi vôùi ñoä phoùng ñaïi lôùn môùi thaáy ñöôïc tröùng. Ngoaøi vieäc thöû phaân, ta coù theå thöû maùu ñeå thaáy soá löôïng baïch caàu eosinophil gia taêng. Nhöõng thöû nghieäm khaùc nhö chieáu ñieän gan vaø sieâu aâm gan thöôøng khoâng coù keát quaû nhieàu, tröø khi bònh ñaõ naëng.ñieàu trò bònh saùn gan tröôùc kia, khoâng coù thuoác naøo trò ñöôïc bònh saùn gan. Bònh nhaân ñaønh phaûi chòu traän, keùo daøi thôøi gian chôø cho kyù sinh truøng trong gan tieâu daàn. Keå töø ñaàu thaäp nieân 90, ta coù moät loaïi thuoác môùi raát hieäu nghieäm ñeå trò bònh naøy: ñoù laø thuoác Praziquantel, moät döôïc phaåm baét nguoàn töø chaát isoquinolinepyrazine. Ðaây laø thuoác uoáng, vôùi löôïng thuoác laø 25mg cho moãi Kg söùc naëng. Thuoác ñöôïc chia laøm 3 laàn moãi ngaøy, uoáng trong 2 ngaøy lieàn laø ñuû. Thí nghieäm cho thaáy laø thuoác coù söùc maïnh laøm cho da saùn bò hö haïi, chaát calcium coù cô hoäi xaâm nhaäp cô theå saùn laøm cho chuùng bò co giaät cöùng ngöôøi laïi. Sau ñoù, caùc baïch caàu coù cô hoäi taán coâng vaø huûy dieät saùn. Thuoác praziquantel coù ñoä hieäu nghieäm tôùi gaàn 100% vaø ít gaây ra phaûn öùng tai haïi. Caùc phuï nöõ mang thai vaø treû em ñeàu coù theå xaøi thuoác naøy ñöôïc. Sau Praziquantel, ta coøn moät thuoác khaùc ñeå trò saùn gan: ñoù laø Albendazole, moät thöù thuoác ñaõ ñöôïc duøng nhieàu trong vieäc ñieàu trò caùc saùn laõi thuoäc loaïi Taenia. Ðoä löôïng thuoác laø 10mg cho moãi Kg söùc naëng, uoáng laøm 2 laàn trong moät ngaøy, vaø phaûi uoáng 7 ngaøy lieàn môùi ñuû. Thuoác naøy cuõng raát hieäu nghieäm vaø coù ít phaûn öùng.

Keát luaän ñeå keát luaän, ta coù hai nhaän xeùt:

1. Muoán dieät tröø bònh saùn gan, ta chæ caàn phaù vôõ chu kyø sinh saûn cuûa saùn baèng caùch khoâng duøng phaân ngöôøi laøm thöùc aên cho caù nöõa. Nhö vaäy seõ khoâng coù tröùng saùn naåy nôû trong nöôùc vaø khoâng coù nhöõng aáu truøng ñi taán coâng caùc loaøi oác seân nöõa. Noùi thì deã nhöng laøm thì khoâng deã vì coù moät lyù do laø lyù do kinh teá. Phaân baéc coù nhieàu maø khoâng phaûi mua. Caùc thöùc aên cho caù khaùc phaûi mua maát tieàn, laøm giaûm lôïi töùc cho coâng cuoäc nuoâi caù. Caù trôû neân maéc tieàn, khoù mua baùn hôn tröôùc. Lyù do chính laøm cho moùn goûi caù soáng ñöôïc thònh haønh laø goûi "vöøa reû vöøa ngon".


2. Muoán traùnh bònh saùn gan, ta khoâng neân aên goûi caù soáng. Ðoái vôùi nhöõng ngöôøi nhö chuùng ta chöa aên goûi caù bao giôø, ñieàu naøy thöïc deã laøm. Nhöng ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ aên goûi caù, ñieàu naøy raát khoù thöïc hieän. Ta bieát laø röôïu vaø thuoác laù raát coù haïi cho söùc khoeû, coù theå ñöa tôùi bònh ung thö phoåi vaø chai gan, nhöng vaãn coù nhieàu ngöôøi huùt thuoác vaø uoáng röôïu. AÊn goûi caù cuõng vaäy. Coù nhieàu bònh nhaân phaûi leân vieän Kyù sinh truøng ñeå taåy saùn. Moät khi söùc khoeû khaù hôn, trôû veà nhaø laø laïi tieáp tuïc aên goûi caù.
Nhö vaäy, ta thaáy bònh saùn gan coù nhieàu trieån voïng phaùt trieån nhö thöôøng trong nhöõng vuøng coù bònh. Nhöõng con aáu truøng vaãn seõ tieáp tuïc ñoùng cuïc treân caùc caù nheäch, caù meø vaø ngöôøi daân trong vuøng cuõng vaãn tieáp tuïc baét nhöõng caù naøy ñeå laøm moät maâm goûi caù soáng ngon laønh vaø haáp daãn. Vaø nhöõng ngöôøi ngoaïi cuoäc nhö chuùng ta cuõng seõ coøn nhieàu cô hoäi ñeå baøn taùn veà nhöõng haäu quaû cuûa bònh saùn gan, cuõng nhö chuùng ta ñaõ baøn taùn nhieàu veà nhöõng haäu quaû tai haïi cuûa röôïu vaø thuoác laù. Chæ tröø khi coù moät pheùp laï xaåy ra.

 

 

 

 

 

 

Copyright (c) DaiChung News Media 2002