SAO GOÏI RAÉN LAØ TÎ ?

Nguyeãn Xuaân Quang

Naêm nay xuaân laïi veà, chuùng ta laïi tìm hieåu teân con giaùp cuûa naêm Tî. Toâi ñaõ vieát tröôùc ñaây, teân 12 con giaùp khoâng phaûi laø do ngöôøi Trung Hoa phaùt kieán ra. Chuùng ta laø Vieät Maët trôøi raïng ngôøi, coù moät neàn vaên minh Höøng Vieät choùi chang, thôø maët trôøi, coù neàn vaên minh soâng bieån gioûi veà thuûy vaän neân raát raønh veà nieân lòch, naêm thaùng, thieân vaên. Coå söû ñaõ ghi Vieät Thöôøng ñaõ coù Vieät Dòch noøng noïc ghi treân löng ruøa veà thôøi Ñaïo Ñöôøng, vua nhaø Chu sai cheùp laïi goïi laø lòch ruøa. Vì theá ngöôøi Vieät coå coù nieân lòch, naêm thaùng mang teân baèng tieáng Vieät khoâng phaûi laø moät chuyeän khoâng töôûng. Thaät vaäy, taùc giaû Buøi Huy Hoàng trong baøi "Maáy Neùt Veà Thieân Vaên Hoïc Thôøi Huøng Vöông" ñaõ vieát "ÔÛ Cam-pu-chia coøn löu laïi ñeán ngaøy nay moät cuoán lòch coå nhaát laø lòch Baàu Raøn (634 AD) duøng 12 teân con gioáng tieáng Vieät vaø tieáng Möôøng..." (HVDN, 1972, t. III, tr. 299).

Nhö ñaõ bieát qua caùc baøi vieát vaøo nhöõng muøa xuaân tröôùc ñaây, chuùng ta ñaõ bieát:

Hôïi laø con hoi, con oi, con môõ, con vaät cung caáp môõ. Hoi lieân heä vôùi Phaùp ngöõ huile, oi lieân heä vôùi Anh ngöõ oil, môõ lieân heä vôùi Thaùi Lan ngöõ moo laø con heo. Vieät ngöõ lôïn bieán aâm vôùi lôøn, nhôøn lieân heä vôùi môõ daàu. Vieät ngöõ seà chæ heo naùi lieân heä vôùi Coå ngöõ Anh suø (lôïn seà), Latin suøs (lôïn seà), goác AÁn-AÂu ngöõ *suø- (lôïn, heo), Vieät ngöõ heo hôïi, lieân heä vôùi Anh ngöõ hog...

Tí laø con chuoät. Tí laø nhoû, laét, nhaét. Chuoät bieán aâm vôùi chuùt laø nhoû laø tí, lieân heä vôùi Phaïn ngöõ chutt, to become small (trôû thaønh nhoû). Vaäy Tí laø chuùt, laø chuoät. Anh Theo (r=l, roùc = loùc), Phaùp rat laø chuoät lieân heä vôùi Vieät ngöõ laét, nhaét (chuoät laét, chuoät nhaét).

Söûu laø con traâu. Söûu lieân heä vôùi Vieät ngöõ saåu laø söøng (xin khuùc ñaàu nhöõng xöông cuøng saåu...) , saäu (cöùng), cöùng lieân heä vôùi söøng (c=s). Con traâu laø con coù söøng ôû ñaàm ao nöôùc. Traâu con goïi laø con ngheù hay con he:

coù nghóa laø traâu con, traâu ngheù coøn khoûe maïnh, höõu duïng hôn laø boø khoûe. He bieán aâm vôùi heøo laø caùi roi, caùi voït:

(ca dao)

He bieán aâm vôùi Möôøng ngöõ "heûo" laø huùc (baèng söøng). Theo h=k (beänh hen = beänh keøn) ta coù he = ke, que, noïc. Con he laø con que, con noïc, con söøng. Theo ngh = k, nhö nghòt = kòt (ñen nghòt = ñen kòt); ngheït = keït; ngheàu = keàu (cao ngheàu = cao keàu)..., ta coù ngheù = keû. Con ngheù laø con keû , con queû, que, keøo, noïc (keû laø caùi keøo nhoû, thöôùc keû) töùc con söøng. Maõ Nam Döông ngöõ "kerbau" laø con traâu coù ker- laø keû. Goác Hy Laïp ker- laø söøng (keratine, chaát söøng, keratitis, söng maøng söøng, giaùc maïc, keratomy, caét maøng söøng...). Roõ nhö ban ngaøy con traâu do con he, con ngheù lôùn leân maø thaønh laø con keû con söøng. Söûu cuõng bieán aâm vôùi saùo coù moät nghóa lieân heä vôùi nöôùc nhö saùo vòt, saùo maêng, traêm voi khoâng ñöôïc baùt nöôùc saùo. Con söûu laø con nöôùc söøng, con "saùo saåu". Ñoïc saùo saåu loàng vaøo nhau thaønh söûu. Con traâu soáng ñöôïc döôùi nöôùc vaø coù söøng. Trôû laïi vôùi töø kerbau cuûa Maõ-Nam Döông ngöõ, -bau coù theå hieåu laø baàu töùc ao ñaàm nhö baàu sen. Kerbau laø con "keû-baàu" laø con söøng soáng ñöôïc döôùi ñaàm ñìa, baàu ao. Laïc Long Quaân coù teân laø Suøng Laõm coù theå hieåu theo moät nghóa laø bieán aâm cuûa Söøng Laàm, Söøng Ñaàm töùc coù moät khuoân maët laø con Traâu Ñaàm. Söûu lieân heä vôùi coå ngöõ Anh cuø, Anh ngöõ hieän kim cow (boø caùi)...

Daàn laø con coïp. Daàn bieán aâm vôùi daèn, vaèn. Con Daàn laø con daèn, con vaèn. Con coïp coù loâng vaèn. Toâm vaèn goïi laø toâm coïp... Tiger coù ti- bieán aâm vôùi "tie" (daûi daây, caø vaït) lieân heä vôùi Vieät ngöõ tau, tao (daûi, daây, tua), ñai (daûi daây coät), Phaùp ngöõ tigre coù ti- bieán aâm vôùi ty, tô (daûi daây)... Tiger, tigre laø con daây, con vaèn, con daàn.

Maõo, meïo laø meøo. Maõo, meïo bieán aâm vôùi Vieät ngöõ maáu, baáu, vaáu, vôùi Anh ngöõ maul (caøo xeù baèng moùng vuoát). Con maõo, con meïo, con meøo laø con maáu, con maul, con caáu, con quaøo:

(veø)

Maõ ngöõ hari mau laø con coïp. Hari laø trôøi, mau roõ raøng chæ loaøi coù moùng vuoát loaøi maáu, mauling. Coïp hari mau laø "meøo trôøi".

Thìn: Thìn bieán aâm vôùi thaén, Möôøng ngöõ coù nghóa laø con raén, vôùi thaàn coù nghóa laø nöôùc nguyeân khôûi (nöôùc vuõ truï, maây). Thìn cuõng bieán aâm vôùi thaèn (laèn), vôùi thìu (ñiu) (raén nöôùc, x. döôùi) vôùi thuoàng (luoàng). Theo bieán aâm in, ieân = iu, ieâu nhö dieãn haønh, dieãn binh = dieãu haønh, dieãu binh, ta coù thìn = thìu (ñiu).

Thìn laø thìu (ñiu), laø thaén (raén), laø thaèn (laèn, caù saáu), laø thaàn (lieân heä tôùi nöôùc), laø thuoàng (luoàng), linh vaät mang tính nam hoùa cuûa raén nöôùc, thaèn laèn nöôùc, caù saáu thôøi phuï quyeàn.

Muøa xuaân Taân Tî naêm nay ta tìm hieåu xem Tî laø gì? Ta thaáy ngay Tî bieán aâm vôùi "ty" laø daûi, sôïi, vôùi tô, tao, tau, thao.Tao, tau, thao gì? ø Tau, tao coù nghóa laø tua, giaûi, daây nhö thaáy qua caâu ca dao:

Caàm boán "tao noâi" laø caàm boán sôïi daây cuûa caùi noâi ñeå ñöa con. "Tao thaúng, tao duøi, tao nhôù, tao thöông" laø sôïi caêng thaúng, sôïi truøng, sôïi nhôù, sôïi thöông. Coù theå ñaây laø taâm traïng cuûa ngöôøi meï caàm boán sôïi daây cuûa caùi noâi ru cho con nguû maø nhôù thöông tôùi ngöôøi tình cuõ. Ñoïc theâm hôi vaøo tao ta coù thao. Ta coù caùi noùn quai thao laø caùi quai noùn ôû choã buoäc vaøo vaønh noùn coù hai caùi tua, caùi tao, caùi thao ruû xuoáng hai beân.

Con Tî laø con ty, con tô, con tao, con thao laø con daûi. Coå ngöõ Vieät cuõng goïi con raén laø con daûi. Con raén nhö sôïi daây, daûi daây boø ngoaèn ngoeøo nhö doøng nöôùc chuyeån ñoäng uoán khuùc. Ta cuõng thaáy raát roõ qua vaät toå raén nöôùc cuûa ngöôøi Ngaju Dayak, Borneo . Hoï coù vaät toå toái cao toái thöôïng doøng Noøng laø con raén nöôùc teân laø Tambon lieân heä vôùi tamban (rope, rein, bow string), daûi, daây, daây cöông, daây cung. Tî, ty laø daûi cuõng lieân heä vôùi daûi nöôùc, doøng nöôùc (ñi daûi laø ñi teø) neân Tî, ty cuõng bieán aâm vaø lieân heä vôùi te, teø laø nöôùc. Te, teø coù nghóa laø nöôùc thaáy qua caâu haùt daân chaøi vuøng Thanh Ngheä Tónh:

Caù traø coøn coù teân laø caù chim.

Te cuõng coù nghóa laø ñi teø:

Vieät ngöõ te, teù, teø (nöôùc, lieân heä tôùi nöôùc) lieân heä vôùi tieáng YÙ, Taây Ban Nha, Hung Gia Lôïi, Thuïy Ñieån "te" laø traø, vôùi Anh ngöõ "tea", Phaùp ngöõ "theù" laø traø, vôùi Coå ngöõ Anh "teøar", Anh ngöõ hieän kim "tear", nöôùc maét. Tò goác laø loaøi raén nöôùc thaân mình nhö caùi daûi (nöôùc). Ta cuõng thaáy roõ qua töø thò. Ñoïc theâm hôi vaøo Tò ta coù Thò, chæ phaùi nöõ (hay ngöôïc laïi vôùi h caâm thò = tò). Teân phaùi nöõ cuûa ngöôøi Vieät thöôøng coù chöõ ñeäm thò. Phaùi nöõ thuoäc doøng aâm, meï, doøng nöôùc, doøng Raén, doøng tò, doøng thò. Nhö theá nguyeân thuûy con raén Tò bieåu töôïng cho doøng nöôùc, cho nöôùc.

Ta coù nhöõng töø chæ raén vaø caùc töø lieân heä tôùi raén sau ñaây:

Vieät ngöõ coå goïi con raén nöôùc laø con thìu ñiu hay liu ñiu:

(Chieâu Lì, Leâ Quí Ñoân)

Chaâu laø nöôùc Chaâu, queâ thaày Maïnh Töû vaø Loã laø nöôùc Loã, queâ thaày Khoång Töû. Chaâu Loã cuõng laø teân moät loaøi raén. Baøi thô moãi caâu ñeàu coù teân moät con raén: liu ñiu, raén, hoå löûa, mai gaàm, raén raùo, laèn löng , chaâu loã, hoå mang. Hay

hoaëc

(ca dao)

hay

hay

Ta cuõng coù töø thìu ñìu chæ moät loaïi daây leo boø nhö raén coù laù raát nhaùm duøng laøm giaáy nhaùm ñaùnh ñoà goã (Huyønh Tònh Paulus Cuûa, ÑNDATV).

Thìu bieán aâm thiu. Thiu laø öôn. Öôn thiu. Öôn laø bò hö thoái chaåy nöôùc, vöõa ra nöôùc. Öôn ñi vôùi öôùt nhö thaáy qua töø ñoâi öôn öôùt. Vaäy thiu haøm nghóa lieân heä vôùi nöôùc. Liu, ñiu bieán aâm vôùi thiu vì theá thìu ñiu laø con raén nöôùc. Thìu cuõng bieán aâm vôùi theàu, thaøo, thao laø daûi, con raén coù hình aûnh cuûa doøng nöôùc, con soâng. Thìu bieán vôùi thìn, thaèn, thaén coù nghóa laø raén, vôùi thaàn (baäc sieâu phaøm doøng nöôùc) thaån (raén nöôùc coù söøng, soù lôùn), thaän (cô quan loïc maùu "laøm nöôùc" "daûi", giaûi, ñaùi). Liu bieán aâm vôùi luõ, luït, Haùn Vieät "löu" coù moät nghóa laø nöôùc chaûy. Liu bieán aâm vôùi Möôøng, Taây Taïng ngöõõ tlu, raén. Chuù yù ta coù liu laùy vôùi ñiu, thìu vôùi ñiu nghóa laø liu = ñiu, thìu = ñiu töùc liu = thìu = ñiu = nöôùc. Nhö theá liu ñiu = thìu ñiu = nöôùc nöôùc = OO. Liu ñiu, thìu ñiu bieåu töôïng cho nöôùc thuaàn aâm. Vì theá liu ñiu thaät söï laø loaøi raén nöôùc.

Raén=laén=laên (r=l nhö ngöôøi Trung Hoa). Con raén laø con laên. Ta cuõng thaáy raén bieán aâm vôùi laèn ( daûi, daây nhö veát laèn). Con raén laø con laèn, con daûi. Raén laø con laèn, thaèn laèn cuøng hoï boø saùt nhaø raén. Möôøng ngöõ "thaén" laø raén. Ta cuõng thaáy laên=traên (l=tr loøng=troøng, maét, tröùng). Traên laø loaøi raén lôùn.

Traên bieán aâm vôùi laên (tr=l) vôùi raén (tr=r). Con traên laø con laên, con raén. Cuõng nhö raén traên cuõng haøm nghóa nöôùc. Möôøng ngöõ tlu laø raén. Tlu laø tlaên, traên. (T)lu bieán aâm vôùi luõ, nöôùc chaûy cuoàn cuoän. Giaûi töï töø traên coù traê-, traø laø nöôùc (traø laø nöôùc uoáng naáu baèng thaûo moäc). Tra cuøng vaàn vôùi traû, chim boùi caù... Neáu noùi theo coå Vieät tr=ch, traên = chaên. Chaên coù cha, chaø cuõng haøm nghóa nöôùc (xem döôùi).

Thöôøng ñöôïc xem laø töø Haùn Vieät lieân heä vôùi nöôùc. Xaø nguyeân thuûy laø raén nöôùc.

Xaø lieân heä vôùi sa (söông) saû (coû, chim boùi caù): "Naøo leân röøng ñaøo moû, naøo xuoáng beå moø chaâu, naøo hoá baãy höôu nai, naøo löôùi doø chim saû" (Nguyeãn Traõi, Bình Ngoâ Ñaïi Caùo). Saû laø nöôùc nhö möa soái saû laø möa soái nöôùc; saû nöôùc nhö saùt xaø phoøng roài saû nöôùc; coû saû (lemon grass) laø coû nöôùc vì coû saû duøng naáu nöôùc uoáng, traø saû, taém hay goäi ñaàu. Chim saû laø chim "nöôùc", chim boùi caù, chim thaèng chaøi. Theo s=ch ta coùi saû=chaû=chaø, cheø. Chaø laø nöôùc uoáng naáu baèng coû caây. Chaø caù laø choã nuoâi caù. Chaøi löôùi cuõng lieân heä vôùi chaø, saû (nöôùc). Chim saû, chim saû, chim (thaèng) chaøi laø moät. Chim boùi caù, chim saû coøn goïi laø traû, phí thuùy (theo s=ch=tr, saû = traû):

(hoø Mieàn Nam)

Mieàn Nam coù thöù luùa saï nhaø noâng chæ vieäc vaõi haït, caây luùa moïc ngoi leân theo möïc nöôùc daâng cao haøng ngaøy. Luùa saï laø luùa nöôùc. Saû, traû, chaø, chaøi lieân heä vôùi Phaïn ngöõ sara, saras, nöôùc nhö saroja, hoa sen (hoa moïc döôùi nöôùc).

Xaø (raén) lieân heä vôùi Phaïn ngöõ sarpa-, Rumania sarpe (s coù chaám döôùi), YÙ serpe, Phaùp Anh serpent laø raén.

Theo toâi, xaø khoâng haún phaùt goác töø Haùn ngöõ nhö ta thaáy qua teân caùc toäc doøng Nöôùc nhö ngöôøi Xaù hay Khaû, ngöôøi Ainu ôû ñaûo Sakharin.

-Xaù (ngöôøi xaù, Khaû... doøng nhaø raèn roàng dao): Khaû Thong Long: laø Khaû Thuoàng Luoàng (Khai Quaät Kho Taøng Coå Söû Höøng Vieät, KQKTCSHV). Taùc giaû Bình Nguyeân Loäc cho raèng Khaû Thong long, Khaû Laù vaøng laø Lak, Laïc Vieät.

-Ngöôøi Ai Nu (Haø Di), thoå daân Nhaät soáng ôû ñaûo Sakharin (Tieáng Nga phieân aâm tieáng Ainu): Sakharin coù Sa laø xaø (raén, nöôùc), -kha laø nöôùc (Möôøng ngöõ kha laø caùi baãy caù). Sakharin laø Raén nöôùc. Frey, taùc giaû L'Annamite, Meøre des Langues giaûi thích Sakharin laø Serpent Grand (oâng hieåu Sa laø xaø vaø -kha laø ka, laø caû, lôùn) (KQKTCSHV). Ngöôøi Haø Di (Ainu, Aino) , thoå daân Nhaät hieån nhieân laø moät toäc "ngöôøi ôû nöôùc", long nhaân, long hoä lieân heä vôùi chi Long, töùc Giao Vieät cuûa Laïc Long Quaân-AÂu cô. Ñaøn oâng Ainu coù tuïc thôø raâu (Dieäu Taàn, Sô Löôïc Veà Ngoân Ngöõ) ñeå daâu daøi. Tuïc ñeå raâu daøi, thôø raâu laø moät chöùng tích cuûa con chaùu Laïc Long Quaân. Laïc Long Quaân thöôøng ñöôïc bieåu töôïng laø moät cuï giaø raâu toùc baïc phô. Neáu döïa vaøo töø Ainu, Aino thì Ai- laø nöôùc, Nhaät ngöõ "ay" laø nöôùc, Ai bieáu aâm vôùi AÂu, Oa coù moät nghóa laø nöôùc vaø -nu, -no laø Ngöôøi, mieàn baéc Trung Vieät goïi "noõ" laø ngöôøi (KQKTCSHV). Neáu hieåu theo nghóa Haùn ngöõ Haø Di laø Rôï Soâng nöôùc.

Löôn laø loaøi "caù raén". Löôn töông ñöông vôùi raén, bieåu töôïng cho doøng noøng, nöôùc meï, aâm nhö thaáy qua caùc caâu ca dao noùi veà löôn coø. Löôn doøng meï chieán ñaáu choáng laïi coø doøng cha thôøi phuï quyeàn cöïc ñoan:

Löôn bieán aâm vôùi luoàng, thuoàng, laèn, thaèn, traên, raén.

Trung Nam goïi con saùn deïp nhö daûi daây laø con laûi. Saùn laûi. Laûi laø saùn. Theo l=d (laàn laàn = daàn daàn), ta coù laûi = daûi (daûi cuõng laø teân raén). Daûi = ñai (da=ñ, caây da = caây ña) lieân heä vôùi Anh ngöõ "tie" (daây, coät, caø vaït). Saùn coøn goïi laø con seân lieân heä vôùi Phaùp ngöõ "chaine", Anh ngöõ "chain" (daây "xích" coù ñoát gioáng con saùn, laûi). Danh töø y hoïc goïi saùn, laûi laø "tenia" (coù nghóa laø daûi). Tenia coù te- lieân heä vôùi tua (nhö thaáy trong töø ñoâi te tua), tô, ty, tî.

Giun truøn laø loaøi saâu ñaát coù hình raén, Haùn Vieät goi laø ñòa long (roàng ñaát) . Truøn bieán aâm vôùi traèn, thaèn, traên, raén . Giun bieán aâm vôùi truøn (gi=tr; giaêng = traêng), coå ngöõ truøn laø tlun lieân heä vôùi Möôøng, Taây Taïng ngöõ tlu, raén.

Laïc laø loaøi caù mình daøi nhö con raén (Huyønh Tònh Paulus Cuûa,ÑNQAÂTV). Töø Laïc trong teân Laïc Long Quaân cuõng haøm nghóa nöôùc, raén mang döông tính löûa, maët trôøi. Laïc lieân heä vôùi Vieät ngöõ naùc (nöôùc), Phaïn ngöõ naga (raén, roàng), nak (raén nöôùc), Anh ngöõ snake (raén)...

Vieät ngöõ coù töø ngo ngoe chæ ñoäng taùc cuûa raén, saâu vaø töø ngoaèn ngoeøo chæ hình daùng raén uoán khuùc. Ngo ngoe, ngoaèn ngoeøo taát caû ñeàu coù goác ngo- lieân heä vôùi Thaùi ngöõ "ngo", Thaùi Lan ngöõ "ngoo" laø raén.

Khaên laø moät vaät hình daûi daây nguyeân thuûy hình raén, traên. Theo k=c, khaên = chaên, traên. Ngöôøi Vieät caû hai phaùi vaán khaên, quaán khaên, vaét khaên... laø mang toäc bieåu raén cuûa doøng Nöôùc, Raén nöôùc Laïc Vieät Laïc Long Quaân AÂu Cô (KQKTCSHV vaø xin nghe caùc baøi vieát veà YÙ Nghóa Trang Phuïc Coå Truyeàn Vieät Nam trong chöông trình Vaên Hoïc Daân Gian cuûa ñaøi Little Saigon, moãi toái thöù ba vaøo luùc 7:30). Khaên lieân heä vôùi Maya (Trung Myõ) ngöõ "khan", "chan", "can" laø raén, vôùi Anh ngöõ shawl, loaïi khaên choaøng, choaøng coå hay vaét vai. Khaên choaøng daøi nhö con raén coù theå truøm ñaàu, vai vaø caùnh tay ñöôïc (k=s, caét = saét). Ta cuõng thaáy töø "choaøng" lieân heä tôùi daây, daûi, raén. Choaøng bieán aâm vôùi chaèng (daây, daûi, coät), chaêng (caêng daây), chaøng (daûi, voøng nhö chaøng hoa, chaøng haït), vôùi chaên, traên. Vieät ngöõ chaên (vaät ñaép cho aám) nguyeân thuûy laø moät thöù khaên lôùn (ngöôøi Aztecs caùi khaên lôùn vaét vai cuõng duøng laø vaät ñaép aám) lieân heä vôùi Anh ngöõ blanket. Töø blanket coù blan- ruoät thòt vôùi coå ngöõ Vieät blan vôùi Vieät ngöõ hieän kim traên (raén lôùn), chaên (vaät ñaép aám).

Maãu töï soá 5 "toâ ngo" (toâ laø ñoà, veõ, toâ ngo laø chöõ veõ töùc hình ngöõ ngo) trong baûng 35 chöõ caùi cuûa Möôøng Vieät coå ôû chaâu Quan, Thanh Hoùa (Vöông Duy Trinh, Thanh Hoùa Quan Phong in laïi trong KQKTCSHV tr. 40) veõ hình con raén. Vieät ngöõ coå ngo, ngoe, ngoaèn, ngoeøo (taát caû ñeàu coù goác ngo-) aùm chæ raén. Thaùi ngöõ "ngo" laø con raén.

Trong caùc hình ngöõ maãu töï coå Ai caäp hình ngöõ Dj veõ hình con raén thoâng thöôøng.

Dj neáu phaùt aâm theo tieáng Vieät laø dì, tì, tò, neáu coi d töông ñöông vôùi th cuûa Anh ngöõ nhö trong "the" (phaùt aâm ñaïi ñeå laø "dôø") thì Dj phaùt aâm laø thì, thò, thaèn, thaén...

Chöõ noøng noïc hình chöõ S (thöôøng goïi laø hoa vaên, "moâ-típ" chöõ S) vaø chöõ S cuûa maãu töï ABC coù nguoàn goác laø soùng nöôùc laø hình con raén ñang chuyeån ñoäng nhö soùng nöôùc (xem chöõ Noøng Noïc vaø Maãu Töï ABC).

Töø "thò" trong vaên giaùp coát Trung Hoa coù nghóa goác laø teân moät toäc sau duøng chæ doøng hoï (thò toäc) ñöôïc bieåu thò baèng hình con raén treân ñaàu moät caùi coät, theå hieän raén laø vaät toå (Ly Jim).

Tò lieân heä vôùi goác Hy Laïp "trich-, tricho", tô, toùc, daây daûi nhö trichina, giun xoaén (kyù sinh truøng hình con giun cuoän troøn nhö raén), trichogen, thuoác moïc toùc, trichopathy, beänh toùc...

Toùm laïi Tò bieán aâm vôùi ti, tô, tau, tao, thao laø daûi, daây, vôùi te, teø laø nöôùc coù moät nghóa laø raén. Trong 12 con giaùp ta coù hai con thuoäc loaøi raén laø Thìn vaø Tî. Thìn laø loaøi coù coát laø raén nöôùc, nam hoùa, döông hoùa bay leân trôøi ñöôïc (nöôùc OO döông hoùa moät phaàn boác thaønh hôi, khí IO) bieåu töôïng noøng khí gioù. Con roàng thìn laø con nöôùc-gioù. Vieät ngöõ roàng laø con doøng (nöôùc) doâng (gioù) ñoïc loàng "doøng doâng" vaøo nhau thaønh doàng, roàng. Baø Thaàn Long (Roàng Nöôùc) vôï Kinh Döông Vöông (Chaøng Nuùi) laø Naøng Gioù (Vuï Tieân laø Naøng Nöôùc, AÂu Cô laø Naøng Löûa vaø vôï Huøng Vöông Naøng Non) (KQKTCSHV). Ñieàu naøy cuõng thaáy roõ qua truyeàn thuyeát Trung Hoa con long muøa thu ñoâng ôû döôùi vöïc saâu, döôùi ñaùy loøng soâng bieån, tôùi muøa xuaân bay leân trôøi laøm möa gioù. Tî laø ti, tua, te laø loaøi raén bieåu töôïng cho noøng nöôùc.

Nguyeãn Xuaân Quang