RAÉN TRONG ÑÔØI SOÁNG VIEÄT NAM

Phuïng Hoàng

Naêm nay laø naêm Taân Tî. Con vaät töôïng tröng cho chu kyø 12 naêm cuûa 12 con vaät khaùc nhau laø raén. Raén thuoäc loaøi boø saùt, khoâng chaân vaø löôõng theâ (vöøa soáng treân caïn vöøa soáng döôùi nöôùc).

Theo khoa Coå Ñoäng Vaät Hoïc, töï khôûi thuûy raén coù cuøng moät phaân loaïi vaø hoï lôùp vôùi roàng (Thìn), nhöng vì bieán hoùa chaäm trong tieán trình phaùt trieån ñoäng vaät vaø vì cô cheá di truyeàn töï nhieân neân ñaõ reõ sang moät nhoùm khaùc, khoâng ñöôïc may maén nhö roàng ñaõ coù moät vò theá cao sang hôn.

Theo y hoïc, raén laø moät sinh vaät coù haïi cho ngöôøi. Noïc raén raát ñoäc (moät loaïi chaát loûng nhôøn saûn xuaát töø nhöõng tuyeán ngoaïi tieát nhoû li ti ôû hai beân meùp mieäng raén) vaø ñöôïc truyeàn qua ngöôøi do löôõi raén khi raén caén. Nanh raén ñoäc raát nhoïn. Khi caén ngöôøi hay moät con vaät khaùc thì nanh hai haøm raén baùm chaët vaøo da gaây neân thöông tích chaûy maùu. Tieáp theo ñoù laø löôõi raén theø ra vaø tieâm noïc ñoäc vaøo theo moät phaûn xaï daây chuyeàn thaàn kinh ñi töø naõo boä xuoáng caùc haïch ngoaïi tieát roài qua löôõi. Hieän töôïng naøy xaûy ra raát mau khi ta bò raén caén; vaø chæ trong nhaùy maét, noïc raén ñaõ truyeàn vaøo cô theå gaây neân töû vong, neáu khoâng bieát chöõa chaïy kòp thôøi. Ngöôøi ta cuõng coù theå nghó raèng noïc raén ñaõ ñöôïc truyeàn qua ngöôøi khi raêng raén baáu vaøo da thòt, vì noïc raén ñöôïc tieát thöôøng xuyeân trong mieäng raén nhö moät loaïi nöôùc boït dính vaøo nanh. Thí nghieäm ñaõ cho thaáy chæ caàn moät lieàu löôïng nhoû vaøi phaàn nghìn mi-li gam vaø sau moät thôøi gian ngaén töø 15 ñeán 20 phuùt ñoàng hoà laø con vaät bò raén caén coù nhöõng hoãn loaïn beänh lyù ruøng rôïn, gaây neân baïi lieät toaøn dieän vaø cheát ñöôïc. ÔÛ ngöôøi, sau khi bò raén caén, ta coù theå quan saùt caùc trieäu chöùng sau ñaây: ñoàng töû môû to, mí maét treân suïp xuoáng che kín maét, aên khoù nuoát, ñau caùc khôùp xöông, ñau buïng vaø buïng trôû neân cöùng, moà hoâi toaùt ra nhieàu, nöôùc boït öùa ra nhieàu, phaûn xaï co giaät maïnh, teâ baïi khaép mình maåy.

Caùch chöõa raén caén ngaøy xöa raát giaûn dò: laáy daây vaûi buoäc chaët treân choã raén caén vì lyù luaän ñôn giaûn raèng laøm nhö vaäy söï löu thoâng cuûa hoài quaûn ñem noïc raén veà tim seõ bò chaäm laïi do ñoù seõ coøn ñuû thì giôø tìm phöông cöùu chöõa. Maø phöông phaùp cöùu chöõa ôû ñaây laø duøng moät vaät kim khí nhö ñinh, löôõi dao nhoû... nung ñoû ôû beáp löûa roài ñem dí vaøo choã raén caén ñeå tieâu dieät noïc ñoäc cuûa raén. Kinh nghieäm naøy ñaõ ñöôïc truyeàn laïi cho con chaùu qua maáy nghìn naêm, nhaát laø nhöõng ngöôøi ñi qua nhöõng vuøng röøng nuùi mieàn Trung hay Cao Nguyeân. Vì theá soá töû vong raát cao. Nhöng ngaøy nay, nhôø coù huyeát thanh lieäu phaùp vaø truï sinh neân soá töû vong coi nhö khoâng ñaùng keå.

Raén thöôøng soáng trong nhöõng hang, oå, buïi raäm hay ôû caùc laïch soâng. Raén laïi hay aån nuùp ôû nhöõng caønh caây laù um tuøm chæ chôø ngöôøi ñi qua laø thoát, neáu baát caån khoâng ñeà phoøng kòp thôøi, hoaëc ñeå rình moài. Raén thöôøng aên nhöõng loaïi ñoäng vaät nhoû nhö coùc, eách, nhaùi, eãnh öông. Raén ñeû tröùng ôû nhöõng loã saâu xung quanh nhaø, hay ngoaøi ñoàng. Daân queâ thöôøng hay troàng saõ xung quanh heø nhaø ñeå tröø raén vì tin töôûng raèng raén raát kî saõ, traùnh xa maø khoâng boø vaøo nhaø.

Ngöôøi mieät vöôøn mieàn Taây Nam Phaàn thöôøng hay duøng vaøi loaïi raén ñòa phöông ñeå laøm moùn nhaäu nheït cuøng vôùi eách (eách chieân bô raát thònh haønh ôû Saøi Goøn moät daïo!) vaø ruøa, baø ba,.... Nhöng töïu trung thòt raén khoâng ñöôïc phoå thoâng laém.

Khoâng ñöôïc may maén nhö nhöõng con vaät khaùc trong chu kyø nieân lòch AÙ Ñoâng, raén khoâng coù moät choã ngoài trong vaên hoïc. Coù leõ vì tính chaát ñoäc haïi maø raén bò caùc cuï nho xöa loaïi tröø ra khoûi vaên chöông chaêng? Ngöôøi ta ñaõ tìm thaáy raát nhieàu thô vaên ngaâm vònh caùc loaøi vaät khaùc nhö chim cuoác, choù, meøo, gaø, heo, roàng, coïp, ngöïa, deâ, chuoät, khæ... maø tuyeät nhieân khoâng thaáy moät baøi thô naøo cuûa caùc thi só löøng danh ñeå laïi noùi veà raén caû! Coù ngöôøi coøn cho raèng hay taïi raén khoâng coù moät coâng duïng thieát thöïc naøo trong ñôøi soáng haøng ngaøy chaêng? Nhöng neáu ñaõ cho raèng raén voâ duïng, theá taïi sao laïi löïa noù laøm bieåu töôïng cho moät naêm? Nhö vaäy chaúng hoùa ra laø ta töï ñem caùi ñieàm ruûi xui xeûo ñeán cho ta chaêng? Thaät laø maâu thuaãn khoù giaûi quyeát ñaõ töï ngaøn xöa ñeå laïi. Nhö vaäy nhöõng vò laøm lòch ngaøy nay coù neân xeùt laïi chaêng?

Raén coù nhieàu loaïi, mang nhieàu teân khaùc nhau:

Raén luïc (ñaàu hình tam giaùc, raát ñoäc, da maøu luïc)

Raén hoå mang (raát ñoäc).

Raén mai (raát ñoäc).

Raén hoïc troø (coå ñoû, raát hieàn, khoâng coù noïc ñoäc, neân môùi coù teân "hoïc troø"ø).

Raén nöôùc (chuyeân soáng döôùi nöôùc, ít caén ngöôøi).

Nhöng trong daân gian truyeàn khaåu coùn coù teân "Raén moái". Raén moái cuõng thuoäc loaøi boø saùt nhöng coù chaân (4), khoâng ñoäc vaø khoâng caén ngöôøi gaây ñoäc haïi. Coù leõ ñaây laø moät loaïi "ngaãu bieán" cuûa raén vì raén moái khoâng coù nhöõng ñaëc tính cuûa raén.

Trong phong tuïc Vieät Nam vaán ñeà tuoåi taùc raát quan troïng vaø voâ cuøng chính yeáu trong vieäc döïng vôï gaõ choàng. Do ñoù tuoåi con raén cuûa nhöõng ngöôøi ñeû naêm tò seõ kieâng vaø khoâng bao giôø ñöôïc keát hôïp vôùi caùc tuoåi sau ñaây, cho duø "yeâu nhau da dieát" ñeán maáy ñi nöõa!: Daàn (coïp), Thaân (khæ), Hôïi (heo) (Töù haønh xung). Caùc cuï cho raèng nhöõng tuoåi naøy ngoài laïi vôùi nhau seõ gaây neân tang gia baïi saûn, cheát choùc, baàn cuøng. Ngöôïc laïi, raén raát hôïp vôùi gaø (daäu), traâu (söûu) (tam hôïp). Cho ñeán ngaøy nay, vaán ñeà xung khaéc vaø hoøa hôïp naøy vaãn laø moái lo aâu haøng ñaàu trong vieäc hoân nhaân.

Ngoaøi ra ngöôøi daân queâ thöôøng hay coù tuïc leä "Ñaùnh raén moàng naêm thaùng naêm ta" vì tin ñöôïc raèng ñaùnh ñöôïc raén ngaøy moàng naêm thaùng naêm thì laøm aên phaùt ñaït. Cho neân ñeán ngaøy ñoù, ai cuõng ñoå xoâ ñi tìm raén maø ñaùnh. Ngöôøi ñaùnh baïc, giaét trong mình ñaàu con raén ñaùnh ñöôïc ngaøy moàng naêm thaùng naêm seõ ñöôïc aên baïc. Bôûi vì khoâng hieåu do ñaâu, ngöôøi ta ñoàn raèng ñeán Teát Ñoan Ngoï (12 giôø tröa ngaøy moàng naêm thaùng naêm ta) caùc con vaät thöôøng thaáy haøng ngaøy nhö thaèn laèn, nhaát laø raén ñeàu bieán maát, nhaát laø vaøo giôø Ngoï. Vì theá neáu tìm ñöôïc, chuùng laø moät ñieàu heân (?) laém. Do ñoù môùi coù caâu "troán chui nhö raén moàng naêm" ñeå aùm chæ nhöõng ngöôøi heøn nhaùt, laùnh naëng tìm nheï hay nhöõng ngöôøi ra traän sôï cheát, thaáy ñòch ñaõ troán chaïy roài!

"Ruoài sa, raén ñoùn" coù nghóa laø ñang aên maø coù ruoài sa vaøo baùt laø ñieàm saép coù boång loäc töø xa ñeán. Ñi ñaâu gaëp raén chaïy ngang (tieáp ñoùn) tröôùc maët laø ñieàm toát. Bôûi theá coøn coù caâu tuïc ngöõ: "Thöù nhaát ruoài sa, thöù nhì xaø (raén) chaén". Coù nghóa traùi ngöôïc: neáu raén thay vì chaïy ngang tröôùc maët, laïi ñi ngöôïc chieàu vôùi ta vaø gaëp ta thì laïi laø ñieàm gôõ raát xaáu. Neáu raén boø cuøng chieàu vôùi ngöôøi ñi thì ñieàm laønh. Vì theá khaùch boä haønh ñi laøm aên, nhaát laø ñaàu naêm xuaát haønh, neáu ñi ra ngoõ gaëp con raén boø laïi thì laäp töùc vaøo laïi nhaø, hay ñaùnh cheát noù roài môùi ñi!

Nhö treân ñaõ ñeà caäp tôùi, raén ñaõ khoâng coù moät choã ngoài veû vang trong trong vaên hoïc söû. Tuy nhieân trong vaên chöông bình daân vaø trong ca dao tuïc ngöõ truyeàn khaåu laïi, ta vaãn thaáy laùc ñaùc vaøi giai thoaïi veà raén nhö:

Aùm chæ moät haønh ñoäng phaûn quoác, tieáp tay cho ñòch, laøm haïi nöôùc haïi daân:

Vaøo haäu baùn theá kyû thöù 19, ngöôøi ta thöôøng ñem caâu naøy gaùn cho vua Gia Long (Nguyeãn AÙnh) vì toäi ñaõ caàu cöùu theá löïc ngöôøi Phaùp sau khi nghe lôøi Baù Ña Loäc duøng quaân ngoaïi quoác ñaùnh Taây Sôn, laøm cho thöïc daân Phaùp vieän côù xaâm laêng Vieät Nam.

Taû moät ñieàm xui xeûo khi coù raén vaøo nhaø naèm ôû xoù beáp:

Noùi nguï yù boùng baåy moät vieäc xaáu ñaõ qua nhöng chöa döùt haún:

Cheá rieãu haønh ñoäng khoâng töôûng cuûa nhöõng ngöôøi khoaùc laùc töï kieâu laøm vieäc lôùn maø khoâng löôïng tröôùc söùc mình:

Noùi veà moät kinh nghieäm di chuyeån vaø caùch soáng cuûa raén ñeå caûnh giaùc moïi ngöôøi:

Raén mai taïi loã, raén hoå veà nhaø

Noùi veà nhöõng hieän töôïng sinh lyù bieán ñoåi theo tuoåi taùc ñôøi ngöôøi:

Noùi veà haønh ñoäng gaây haán giöõa ñoâi treû nghòch ngôïm:

Cuù caén, raén moå

Aùm chæ moät tình traïng nhieãu nhöông cuûa xaõ hoäi, nhieàu phaàn töû baát haûo vôùi thaønh tích phaïm phaùp laøm ñaûo loän cöông thöôøng ñaïo lyù:

Nguï yù mæa mai chaâm bieám caùch chöõa beänh cuûa nhöõng oâng lang vöôøn ngaøy tröôùc:

"Raén hai ñaàu ôû aâm phuû" laø caâu chuyeän khuyeân raên nhöõng ngöôøi laøm vieäc aùc neân sôùm hoài tam caûi taø quy chaùnh vì neáu khoâng khi cheát seõ bò ñaàu thai laøm raén hai ñaàu ôû ñòa nguïc.

"Maõng Xaø Vöông" laø danh töø aùm chæ boïn quyû döõ ôû aâm ty.

Naêm 1974, trong luùc giöõ chöùc Chuû Tòch UÛy Ban Soaïn Thaûo Danh Töø Y Hoïc, GS Nguyeãn Ñình Caùt ñaõ ñeà nghò ghi vaøo phaàn beänh lyù Noäi Khoa 2 danh töø môùi duøng ñeå mieâu taû nhöõng daáu chöùng beänh lyù ñaëc bieät:

Da raén: laø daáu chöùng beänh lyù cuûa ngöôøi bò beänh "Scleùrodermie" vaø "Thieáu sinh toá A: lôùp ngoaïi-bì-phu bò khoâ, nöùt, coù nhöõng ñöôøng cong queo vaø xaàn xuøi nhö da raén khi loät voû.

Daáu hieäu raén boø: do thaày Caùt ñaõ nhieàu laàn nghieân cöùu vaø dòch thoaùt ôû chöõ "Peùristaltisme", laø moät daáu chöùng quan troïng trong phaàn ñònh beänh hoäi chöùng "Ngheõn ruoät (Taét ruoät) caáp cöùu". Söï hieän dieän vaø söï bieán maát cuûa daáu chöùng naøy seõ giuùp theâm söï chaån ñoaùn laâm saøng caùc beänh ngoaïi thöông khaån caáp ñöôïc deã daøng.

Sau heát tröôùc khi chaám döùt baøi raén cuûa naêm Tò naøy, thieát töôûng cuõng caàn ñieåm qua nhöõng huyeàn thoaïi, giai thoaïi veà raén töø Ñoâng sang Taây.

Maáy chuïc naêm veà tröôùc Nguyeãn Trieäu Luaät ñaõ vieát moät truyeän nhan ñeà "Raén baùo oaùn" trong truyeän Thò Loä vaø Nguyeãn Traõi. Truyeän coù veû hoang ñöôøng nhöng raát phoå thoâng trong lôùp bình daân, khoâng maáy ai laø khoâng bieát ñeán. Ñaây laø moät truyeän nguï ngoân coù tính caùch daïy ñôøi neân boû aùc laøm laønh.

Ngoaøi ra, gaàn ñaây ta laïi thaáy xuaát hieän theâm 3 truyeän khaùc tieâu bieåu veà Raén cuõng coù tích caùch luaân lyù daïy ñôøi aên hieàn ôû laønh, laáy vieäc thieän laøm ñaàu, laáy aân traû oaùn, theo ñuùng kinh saùch nhaø Phaät: "Dó oaùn baùo oaùn: oaùn chaát choàng. Dó aân baùo oaùn: oaùn tieâu tan".

Phuïng Hoàng