|
|
|
|
|
MOÄT SOÁ LEÃ HOÄI MUØA XUAÂN QUA MAÁY VAÀN CA DAO VIEÄT NAM
ÔÛ nöôùc ta, nhaát laø ôû mieàn Baéc töø Ngheä Tónh trôû ra, muøa Xuaân laø muøa cuûa hoäi heø ñình ñaùm. Ca dao ta coù caâu: Thaùng Gieâng aên Teát ôû nhaø, Thaùng Hai côø baïc, thaùng Ba hoäi heø. Theá nhöng, khoâng phaûi chæ coù "thaùng Ba hoäi heø" maø hoäi heø traõi daøi suoát caû muøa Xuaân. Ñaây laø hoäi thaùng Gieâng: Leã phaät quanh naêm Khoâng baèng hoäi Raèm thaùng Gieâng. Ñaây laø hoäi thaùng Hai: Ai laø con chaùu Roàng Tieân. Thaùng Hai môû hoäi Tröôøng Yeân thì veà. Ñaây laø hoäi thaùng Ba: Tình côø ta laïi gaëp ta Vui baèng môû hoäi thaùng Ba ñeàn Soøng. Coù ñòa phöông nhöø vuøng quan hoï Baéc Ninh coøn vaïch ra lòch vui Xuaân cuûa töøng laøng ñeå caùc laøng toå chöùc khoûi truøng nhau vaø daân chuùng caùc vuøng laân caän coù theå tham gia: Moàng boán laø hoäi keùo co Moàng naêm hoäi OÙ chaúng cho nhau veà. Moàng saùu ñi hoäi Boà Ñeà Moàng baûy troø veà ñi hoäi Ñoáng Cao... Coù moät soá hoäi Xuaân laïi ñöôïc toå chöc vaøo thöôïng tuaàn thaùng Tö: Moàng baûy hoäi Khaùm Moàng taùm hoäi Daâu Moàng chín ñaâu ñaâu Trôû veà hoäi Gioùng Hay: Ai oâi, moàng chín thaùng Tö Khoâng ñi hoäi Gioùng cuõng hö moät ñôøi! Taïi sao hoäi heø ñình ñaùm laïi thöôøng ñöôïc toå chöùc nhieàu nhaát laø vaøo muøa Xuaân vaø thöù ñeán laø muøa Thu? Ngaøy tröôùc, nöôùc ta laø moät nöôùc noâng nghieäp theo phöông phaùp canh taùc coå truyeàn. Vaøo ngaøy muøa ngöôøi noâng daân phaûi quaàn quaät suoát ngaøy ngoaøi ñoàng ruoäng. Do ñoù hoï caàn phaûi coù moät khoaûng thôøi gian naøo ñoù ñeå nghæ ngôi, giaûi trí, thuï höôûng caùi thaønh quaû lao ñoäng duø ít oi cuûa mình. Muøa Xuaân chính laø muøa lyù töôûng nhaát. "... Haèng naêm hoï chæ coù hai dòp raûnh roãi sau vuï caáy luùa chieâm vaøo thaùng Chaïp vaø luùa muøa vaøo thaùng Baûy, Gieâng, Hai, vaø thaùng Taùm laø luùc daân queâ ñöôïc nghæ ngôi, luùa luùc naøy ñaõ caáy xong vaø nhöõng hoa maøu phuï cuõng ñaõ troàng, muøa gaët chöa tôùi vaø hoa maøu phuï cuõng chöa dôõ. Nhaân dòp naøy caùc laøng toå chöùc hoäi heø cho daân chuùng mua vui." (1) Trong taùc phaåm Vieät Nam Vaên Hoaù Söû Cöông , nhaø khaûo cöùu Ñaøo Duy Anh cuõng ñöa ra nhaän xeùt: "Trong laøng thöôøng naêm coù nhieàu kyø teá leã ñeå daân laøng coù dòp "aên uoáng" vaø " vui chôi". Nhöõng cuoäc teá leã lôùn nhaát laø leã Kyø phuùc veà muaø Xuaân vaø muøa Thu ñeå caàu bình yeân cho daân laøng, leã nhaäp tòch hay vaøo ñaùm vaøo khoaûng thaùng Gieâng, thaùng Hai khi thöôøng thì chieáu leä teá leã daêm baûy ngaøy, naêm naøo hoaø coác phong ñaêng, daân gian laøm aên thònh vöôïng hay nhaân leã röôùc saéc thaàn, hay nhaân leã khaùnh thaønh ñình môùi thì môû ñaïi hoäi, baøy nhöõng cuoäc vui chôi haùt xöôùng ñeán nöûa thaùng hay caû thaùng. (2) Caùc leã hoäi muaø Xuaân ôû nöôùc ta coù töø bao giôø? Thaät khoù maø traû lôøi cho xaùc ñaùng. Coù 1 ñieàu ta coù theå xaùc nhaän laø ngay töø thôøi daân ta coøn soáng döôùi cheá ñoä boä laïc quaây quaàn ôû vuøng ñaát chaâu thoå soâng Hoàng ngaøy nay, töùc thôøi ñaïi Huøng vöông, thì ñaõ manh nha hình thöùc cuûa leã hoäi muøa Xuaân . Trong taùc phaåm Vieät Nam Coå Vaên Hoïc Söû, taùc giaû Nguyeãn Ñoång Chi ñaõ vieát: "Vaøo nhöõng ngaøy hoäi hoaëc ngaøy teá thaàn, thöông thöôøng laø muøa Xuaân xa ngaøy caáy haùi, trai gaùi caùc boä laïc thoân aáp thöôøng tuï taäp laïi moät nôi, ñaët ra loái ví haùt gheïo nhau, trong khi gaûy ñôøn, thoåi saùo, ñaùnh troáng, muùa nhaûy hay laø baøy caùc troø vui". (3) Thöôøng thöôøng leã hoäi muøa Xuaân ñöôïc toå chöùc ôû chuøa hay ñình laøng. Chuøa laø nôi thôø Phaät. Ñình, mieáu laø nôi thôø Thaàn. "Mieáu laø choã quæ thaàn baèng y, ñình laø nôi thôø voïng, vaø ñeå laøm noâi coâng sôû cho daân chuùng hoäi hoïp." (4) "Laøng naøo cuõng coù moät caùi nhaø chung (töùc laø ñình laøng- ÑÑN chuù thích) vöøa laø nôi thôø thaàn, vöøa laø nôi tuï hoäi cuûa daân. Ñoái vôùi daân laøng, thaàn Thaønh hoaøng laø bieåu hieän cuûa lòch söû, phong tuïc, ñaïo ñöùc, phaùp leä cuøng hy voïng chung cuûa caû laøng, laïi cuõng laø moät thöù quyeàn uy sieâu vieät, moät moái lieân laïc voâ hình, khieán cho höông thoân thaønh moät ñoaøn theå coù toå chöùc vaø heä thoáng chaët chòa" (5) Ñình mieáu laø nôi thôø thaàn Thaønh hoaøng. Moãi laøng thôø moät vò thaàn Thaønh hoaøng, coù laøng thôø 2 hoaëc 3 vò. Caùc vò Thaønh hoaøng coù theå laø nhöõng nhaân vaät huyeàn thoaïi cuûa Daân toäc nhö Phuø Ñoång Thieân vöông, Chöõ Ñoàng Töû, Lieãu Haïnh coâng chuùa, hay caùc nhaân vaät lòch söû coù coâng vôùi daân toäc nhö Hai Baø Tröng, Ñinh Tieân Hoaøng, Traàn Höng Ñaïo... Coù laøng thôø Thaønh hoøang laø ngöoøi ñaõ coù coâng xaây döïng ra laøng nhö Hoaøng Cao Khaûi laäp ra Thaùi Haø aáp, Nguyeãn Coâng Tröù laäp ra caùc laøng thuoäc hai huyeän Tieàn haûi, Kim Sôn, tænh Ninh Bình. Coù nhieàu laøng, vì nieàm tin ñaëc bieät vaøo nhöõng ngöôøi thaùc sinh vaøo ngaøy giôø ñöôïc xem laø linh thieâng cuõng ñöôïc daân laøng thôø laøm thaàn Thaønh hoøang, laém khi caùc vò thaàn naøy laø nhöõng taø thaàn nhö thaàn aên troäm, thaàn taø daâm v.v... Trong caùc ngaøy leã hoäi, ngoaøi caùc chính leã ñöôïc thöïc hieän moät caùch trang troïng nhö leã moäc duïc (taém cho töôïng thaàn thôø trong ñình) caùc hình thöùc teá leã coøn coù 1 nghi thöùc ñaëc bieät goïi laø heøm, ngöôøi ta thöôøng baøy moät troø tieâu bieåu ñeå nhaéc laïi taâm tính, söï nghieäp hoaëc haønh vi cuûa vò thaàn laøng thôø. Nhö sau ñaây chuùng ta seõ thaáy trong söï tích "ñaùnh giaëc AÂn" cuûa Thaùnh Gioùng töùc Phuø Ñoång Thieân Vöông, söï tích "côø lau taäp traän" cuûa Ñinh Boä Lónh töùc vua Ñinh Tieân Hoaøng, hay trong leä "raõ ñaùm" cuûa laøng La Kheâ ôû Haø Ñoâng. Caây coù coäi, nöôùc coù nguoàn, ngöôøi coù toå toâng. Daân ta khoâng bao giôø queân nguoàn goác toå toâng cuûa mình. Theá neân ñaõ töø ngaøn xöa, daân ta khoâng bao giôø queân ñöôïc ngaøy gioã Toå Huøng Vöông: Ai veà Phuù Thoï cuøng ta Vui ngaøy gioã Toå thaùng Ba ngaøy möôøi. Duø ai ñi ngöôïc veà xuoâi, Nhôù veà gioã Toå moàng möôøi thaùng Ba. Vaø coù leõ cuõng ñaõ töø ngaøn xöa, ngaøy gioã Toå Huøng Vöoøng ñaõ ñöôïc xem laø ngaøy quoác leã. Haèng naêm, taïi ñeàn caùc vua Huøng treân nuùi Nghóa Lính thuoäc phuû Laâm Thao tænh phuù Thoï, daân laøng Coå Tích vaãn theo coå leä toå chöùc hoäi Gioã Toå töø ngaøy ñaàu thaùng Ba maõi ñeán ngaøy chính leã laø ngaøy 10 thaùng Ba môùi raõ ñaùm. Daân boán phöông trong nöôùc luõ löôït ñoå veà ñaây döï Hoäi ñeå toû loøng töôûng nhôù vaø bieát ôn caùc vò vua Huøng ñaõ daøy coâng khai saùng Toå quoác Vieät Nam. Vaøo ngaøy chính leã moàng 10 thaùng Ba coù quoác teá do ñaïi dieän trieàu ñình cöû veà laøm chuû teá. Veà sau chính quan ñaàu tænh Phuù Thoï thay maët Trieàu ñình ñöùng chuû teá. Trong thôøi gian töø ngaøy khai hoäi ñeán ngaøy maõn hoäi, coù nhieàu troø chôi ñöôïc toå chöùc cho daân 4 phöôøng veà thöôøng thöùc nhö troø ñu tieân, leo giaây, thaû dieàu, ñanh coøn... Ñu tieân môùi ñöïng naêm nay Coâ naøo hay haùt kyø naøy haùt leân. Thaùng Ba noâ nöùc hoäi Ñeàn Nhôù ngaøy Gioã Toå boán nghìn naêm nay. Daïo xem phong caûnh trôøi maây. Loâ Ñaø, Tam Ñaûo cuõng quay ñaàu veà. Khaép nôi con chaùu ba kyø Keû ñi caàu phuùc, ngöôøi ñi caàu taøi. Sôû caàu nhö yù ai ai. Xin raèng nhôù laáy moàng möôøi thaùng Ba. Ngaøy Gioã Toå cuõng coøn laø dòp heïn hoø cuûa baø con gaàn xa gaëp nhau ñeå nhaéc nhôû nhau giöõ gìn nöôùc Toå, caàu chuùc cho nhau nhöõng lôøi toát ñeïp maën noàng: Ñeán ñaây sum hoïp vui cöôøi, Tröôùc laø leã Toå vieáng nôi moä phaàn. Sau laø taøi töû giai nhaân Haøn huyeân keå noåi keû gaàn ngöôøi xa. Gaàn xa ta cuõng moät nhaø Cuõng gioøng Hoàng Laïc, cuõng laø vieâm bang. Chuùc raèng: phuù quí thoï khang Toå cho phuùc traïch bình an muoân nhaø Rôøi ñaát Toå Phuù Thoï, chuùng ta haõy cuøng nhau veà thaêm vuøng ñaát phaùt tích vò anh huøng huyeàn thoaïi cuûa Daân toäc: Ñöùc Thaùnh Gioùng töùc Phuø Ñoång Thieân Vöông: Ai ôi, moàng chín thaùng Tö, Khoâng ñi hoäi Gioùng cuõng hö moät ñoøi. Laøng Gioùng töùc laøng Phuø Ñoång thuoäc huyeän Tieân Du, tænh Baéc Ninh. Hoäi ñeàn Phuø Ñoång Thieân Vöông tuïc goïi laø hoäi Gioùng ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy moàng 9 thaùng Tö vôùi söï tham döï cuûa daân 4 laøng thuoäc toång Phuø Ñoång: Phuø Ñoång, Phuø Döïc, Ñoàng Vieân vaø Ñoàng Xuyeân. Hoäi toå chöùc cuoäc röôùc lòch söû vôùi nhöõng hình aûnh thaät röïc rôõ dieãn laïi söï tích "ñaùnh giaëc AÂn" cuûa caäu beù laøng Gioùng maø veà sau ñöôïc caùc vua phong taëng laø Phuø Ñoång Thieân Vöông. Tröôùc ngaøy hoäi Gioùng, caùc ñòa phöông keá caän ñaõ coù hoäi Khaùm vaø hoäi Daâu: Moàng baûy hoäi Khaùm Moàng taùm hoäi Daâu Moàng chín ñaâu ñaâu Thì veà hoäi Gioùng. Hay: Raâm raâm hoäi Khaùm U aùm hoäi Daâu, Vôõ ñaàu hoäi Gioùng. Khaùm töùc laøng Vaân Khaùm xöù Kinh Baéc. Daâu töùc laøng Daâu nay laø xaõ Thanh Khöông, huyeän Thuaän Thaønh, tænh Haø Baéc. Thieân ÖÙng Töï naèm treân ñaát laøng Daâu neân daân gian quen goïi laø chuøa Daâu. Chuøa Daâu noåi tieáng vôùi 4 böùc töôïng goïi laø töôïng Töù Phaùp: Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi vaø Phaùp Ñieän. Chuøa thôø Phaät maãu Man Nöông, moät nhaân vaät huyeàn thoaïi cuûa Phaät giaùo Vieät Nam töø thôøi Baéc thuoäc laàn thöù nhaát, döôùi thôøi Só Nhieáp laøm Thaùi thuù ñaát Giao Chæ (187-226). Hoäi Daâu ñöôïc toå chöùc moãi naêm 2 laàn: 1 laàn vaøo ngaøy 17 thaùng Gieâng töông truyeàn laø ngaøy sinh cuûa Man Nöông vôùi tuïc thi laøm baùnh daày thaät haáp daãn. Ngaøy hoäi chính thöùc ñöôïc toå chöùc vaøo ngaøy Phaät Ñaûn (cuõ) töùc ngaøy moàng 8 thaùng Tö vôùi ñaùm röôùc töôïng Töù Phaùp thaät linh ñình, ngoaïn muïc. Theo kinh nghieäm cuûa daân chuùng ñòa phöông, vaøo nhöõng ngaøy ñaàu thaùng Tö baàu trôøi thöôøng coù maây ñen vaàn vuõ vaø sau ñoù laø nhöõng côn möa ñaàu muøa Haï; do ñoù môùi coù caâu "raâm raâm hoäi Khaùm, u aùm hoäi Daâu". Tuïc leä röôùc töôïng Töù Phaùp vôùi nhöõng ñieäu muùa daân gian ñaày maøu saéc ngoaïn muïc vaøo ngaøy moàng 8 thaùng Tö luoân luoân laø moät hình aûnh ñaày söùc quyeán ruõ. Duø ai buoân baùn ñaâu ñaâu, Heã troâng thaáy thaùp chuøa Daâu thì veà. Duø ai buoân baùn traêm ngheà, Nhôù ngaøy moàng taùm thì veà hoäi Daâu. Hoäi Gioùng laø nôi qui tuï nhieàu khaùch thaäp phöông ñeán ñeå xem dieãn laïi söï tích "Thaùnh Gioùng ñaùnh giaëc AÂn" vaø ñeå töôûng nhôù laïi coâng ôn cuûa vò anh huøng Daân Toäc. Treû con trong laøng vaø quanh vuøng cuõng baét chöôùc "dieãn traän" neân môùi sinh ra caùi caûnh "loã ñaàu hoäi Gioùng". Rôøi hoäi Gioùng cuûa xöù Kinh Baéc, chuùng ta haõy veà Haø Nam tham döï ngaøy hoäi töôûng nhôù coâng ôn cuûa Trieäu Quang Phuïc töùc Trieäu Vieät Vöông (549-571) ngöôøi ñaõ coù coâng laõnh ñaïo daân ta khaùng chieán choáng laïi töôùng nhaø Löông cuûa Trung Hoa laø Traàn Baù Tieân, moät teân Thaùi thuù taøn aùc ñang cai trò ñaát Giao Chaâu: Laøng Ñoï bôi traûi, Laøng Noäi laõi leøn, Laøng Chieàn chaïy ngöïa. Ba laøng naøy thuoäc xaõ Chung Lyù, huyeän Lyù Nhaân, tænh Haø Nam. Treân bôø soâng Long Xuyeân chaûy qua 3 laøng coù ñeàn thôø Daï Traïch Vöông Trieäu Quang Phuïc. Haøng naêm vaøo nhöõng ngaøy ñaàu thaùng Gieâng, ba laøng naøy môû hoäi Xuaân ñeå töôûng nhôù Trieäu Vieät Vöông. Daân laøng Ñoï toå chöùc bôi thuyeàn traûi, moät loaïi thuyeàn nhoû vaø daøi coøn goïi laø thuyeàn ngo. Daân laøng Noäi thi haùt laõi leøn, moät ñieäu daân ca coå cuûa daân huyeän Lyù Nhaân. Daân laøng Chieàn coù tuïc thi muùa ngöïa giaáy. Nöôùc ta coù nhieàu soâng ngoøi - soâng thieân nhieân vaø soâng ñaøo. Do ñoù, tuïc ñua thuyeàn vaøo caùc ngaøy leã hoäi thöôøng ñöôïc nhieàu laøng thöïc hieän. Thuyeàn ñua coù hai hình thöùc: hoaëc thuyeàn traûi hoaëc thuyeàn roàng töùc loaïi thuyeàn coù chaïm ñaàu roàng ôû ñaàu thuyeàn hay caû hình roàng suoát löôøn thuyeàn: Caàu Quan vui laém ai ôi, Treân thì chôï hoïp, döôùi bôi thuyeàn roàng. Caàu Quan xöa laø huyeän lò cuûa huyeän Noâng Coáng thuoäc tænh Thanh Hoaù. Nôi ñaây coù chôï Thöôïng hoïp ngay treân bôø moät con soâng ñaøo töø thôøi nhaø Leâ. Xöa kia, haøng naêm ñeán ñaàu muøa Xuaân, laøng coù hoäi ñua thuyeàn roàng cho trai traùng trong laøng thi taøi. Hoaëc nhö: Quyeån Sôn vui thuù nhaát ñôøi, Doác loøng treân giaëm, döôùi bôi ta veà. Laøng Quyeån Sôn naèm treân bôø soâng Ñaùy thuoäc huyeän Kim Baûng, tænh Haø Nam laø nôi coù nhieàu thaéng caûnh kyø thuù. Haøng naêm laøng toå chöùc hoäi Xuaân vaøo thaùng Gieâng vôùi tuïc thi haùt giaëm - moät theå ñieäu daân ca mieàn Baéc, vaø thi bôi traûi. Laøng Ñaïo Chaân töùc Keû Daàu tænh Baéc Ninh cuõng coù tuïc ñua thuyeàn: Keû Daàu coù quaùn Ñình Thanh, Keû Haïc ta coù ba ñình, ba voi. Möôøi taùm caát thuyeàn xuoáng bôi, Möôøi chín giaõ baùnh, hai möôi röôùc Thaàn. Röôùc Thaàn töùc röôùc töôïng Thaàn Thaønh Hoaøng cuûa laøng. Rôøi xöù Kinh Baéc ña tình, chuùng ta haõy veà thaêm Ninh Bình, noùi daáy nghieäp cuûa vò vua ñaàu tieân cuûa nöôùc Vieät Nam ñoäc laäp: Ñinh Tieân Hoaøng. Ai laø con chaùu Roàng Tieân, Thaùng Hai môû hoäi Tröôøng Yeân thì veà. Veà thaêm ñaát cuõ Ñình Leâ, Non xanh, nöôùc bieác boán beà nhö xöa. Laøng Tröôøng Yeân thuoäc huyeän Gia Vieãn, tænh Ninh Bình laø nôi coù ñeàn thôø vua Ñinh Tieân Hoaøng. Haøng naêm laøng môû hoäi Xuaân tôø ngaøy 15 ñeán ngaøy 20 thaùng Hai. Trong nhöõng ngaøy hoäi coù nhieàu troø vui chôi nhö thi thô, haùt cheøo, choïi gaø, bôi thuyeàn vaø ñaëc bieät nhaát laø dieãn laïi söï tích "côø lau taäp traän" cuûa Ñinh Boä Lónh thuôû haøn vi. Moät soá treû muïc ñoàng ñöôïc laøng löïa choïn khoanh tay laøm kieäu röôùc moät treû muïc ñoàng khaùc ñoùng vai Ñinh Boä Lónh. Trong cuoäc dieãn hoï cuøng haùt laïi baøi ca töông truyeàn laø ñaõ coù töø thôøi Ñinh Boä Lónh coøn chaên traâu vaø toå chöùc taäp traän baèng côø lau: Coû caây aáy, nöôùc non naøy, Nöôùc non quanh quaát, coû caây xanh rì. Röøng hoang coû raäm ñeå chi, Phen naøy ta quyeát doïn ñi cho roài. Naøy naøy chuùng baïn ta ôi! ÔÛ treân la moät soá leã hoäi muøa Xuaân tieâu bieåu noùi leân loøng tín moä vaø tri aân caùc baäc anh huøng lieät nöõ ñaõ daøy coâng xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc Vieät Nam thaân yeâu qua suoát doïc tröôøng kyø lòch söû cuûa Daân toäc. Coù theå noùi töø thôøi Quoác toå Huøng Vöông, qua thôøi Hai Baø Tröng, Baø Trieäu, Boá Caùi Ñaïi Vöông... thôøi kyø ñoäc laäp vôùi Ngoâ Quyeàn, Lyù Thöôøng Kieät, Traàn Höng Ñaïo, Quang Trung... ñeán thôøi kyø khaùng Phaùp vôùi Nguyeãn Trung Tröïc, Phan Ñình Phuøng, Phan Boäi Chaâu... haàu nhö khoâng coù moät vò anh huøng daân toäc naøo laïi khoâng ñöôïc daân ta suøng baùi, höông khoùi phuïng thôø. "Vieäc thôø cuùng caùc danh nhaân anh huøng chaúng nhöõng do loøng bieát ôn caùc Ngaøi maø coøn do thaønh taâm caàu xin caùc Ngaøi phuø giuùp daân laøng hoaëc tieáp tuïc goùp coâng baûo veä ñaát nöôùc" (6) Trong haøng caùc nhaân vaät huyeàn thoaïi ñöôïc daân ta thôø phuïng nhö Phuø Ñoång Thieân Vöông, Chöû Ñoàng Töû, Taûn Vieân Sôn Thaàn thì Lieãu Haïnh Coâng Chuùa "tuy phaûi sinh sau 3 vò kia caû ngaøn naêm, Thaùnh maãu Lieãu Haïnh laïi ñöôïc suøng kính toân thôø nhö tín ngöôõng daân gian lan roäng khaép nôi, töø Phuû Giaøy Nam Ñònh ñeán chuøa Thieân Minh Laïng Sôn, vaøo ñeàn Soøng Thanh Hoùa, ra Taây Hoà Thaêng Long, vaøo Soùc Höông Ngheä An ñaâu ñaâu cuõng hieån linh thieâng lieâng" (7) Ñaõ coù nhieàu caâu ca dao ghi laïi ngaøy hoäi Thaùnh maãu Lieãu Haïnh: Thaùng Taùm gioã Cha, Thaùng Ba gioã Meï. Hay: Nhaát hoäi Höông Tích, Nhì hoäi Phuû Giaày... Gioã Cha töùc gioã Ñöùc Thaùnh Traàn. Ñöùc Thaùnh Traàn laø teân goïi cung kính cuûa daân gian ñoái vôùi Höng Ñaïo Vöông Traàn Quoác Tuaán, vò anh huøng Daân toäc ñaõ 3 laàn laõnh ñaïo nhaân daân Vieät Nam choáng cuoäc xaâm laêng cuûa giaëc Nguyeân döôùi thôøi nhaø Traàn vaøo theá kyû thöù 13. Ñeàn Thaùnh maãu Lieãu Haïnh tuïc goïi laø ñeàn Phuû Giaày toïa laïc taïi xaõ Vaân Caùt, huyeän Vuï Baûn, tænh Nam Ñònh. Haøng naêm ñeàn môû hoäi töø ngaøy moàng moät ñeán ngaøy moàng 3 thaùng Ba môùi raõ ñaùm. Hoäi Phuû Giaày coøn goïi laø ngaøy hoäi Thaùnh Vaân Höôøng thu huùt haøng traêm ngaøn ngöôøi ôû khaép caùc tænh mieàn trung du Baéc Vieät vaø baéc Trung Vieät. Ñaây ñöôïc xem laø ngaøy Hoäi Xuaân lôùn nhaát ñaát Baéc vaø thôøi tröôùc ñöôïc xem laø ngaøy quoác leã. Vaøo ngaøy khai Hoäi, trieàu ñình cöû moät vò quan Khaâm Sai Ñaïi Thaàn hoaëc laø quan Toång Ñoác Nam Ñònh duøng laøm chuû teá. Trong suoát thôøi gian leã hoäi coù nhieàu troø vui chôi nhö ca haùt, keùo chöõ, ñaùnh côø... ñaëc bieät nhaát laø caùc cuoäc teá leã raát linh ñình thu huùt khaù ñoâng caùc "ñoàng coâ, boùng caäu". Töng böøng vaø haáp daãn nhaát, ñoù laø ñaùm röôùc Thaùnh Maãu töø ñeàn Phuû Giaày ñeán xaõ Phuø Chính ôû chaân nuùi Goâi vaøo ngaøy moàng 6 thaùng Ba. Ñaây laø moät ñaùm röôùc ñaày maøu saéc vaø höông vò : maøu saéc cuûa côø xí, aùo quaàn, höông vò cuûa caùc loaïi hoa quaû vaø höông ñeøn cuûa moät röøng ngöôøi keùo daøi haøng naêm, baûy caây soá ngaøn. ÔÛ Thanh Hoaù coù ñeàn Soøng thôø Thaùnh maãu Lieãu Haïnh cuõng laø nôi ñöôïc daân chuùng ñeán chieâm baùi raát ñoâng, nhaát laø vaøo ngaøy huùy kî moàng 8 thaùng Ba cuûa Ñöùc Thaùnh Maãu. Ñeàn Soøng cuõng toå chöùc nhöõng troø vui chôi nhö ôû ñeàn Phuû Giaày. Phaàn lôùn ñeä töû cuûa Maãu Lieãu Haïnh ñeán ñeàn Soøng ñeå caàu tröø taø ma vaø taät beänh: Tình côø ta laïi gaëp ta, Vui baèng môû Hoäi thaùng Ba ñeàn Soøng. Ñaïo Phaät du nhaäp vaøo nöôùc ta ngay töø nhöõng theá kyû ñaàu cuûa thieân nieân kyû thöù nhaát. Roài töø thôøi kyø nöôùc nhaø giaønh ñöôïc ñoäc laäp (939), nhaát laø vaøo ñôøi nhaø Lyù (1010-1225) vaø nhaø Traàn (1225-1400), ñaïo Phaät ñaõ giöõ moät ñòa vò quan troïng trong ñôøi soáng taâm linh vaø theá tuïc cuûa Daân toäc ta. Do ñoù, tinh thaàn Phaät giaùo ñaõ thaám nhuaàn vaøo taâm hoàn Daân toäc moät caùch saâu saéc. Coù theå noùi trong thôøi kyø naøy, vaø ngay caû nhieàu theá kyû veà sau, ngöôøi Vieät Nam naøo cuõng coù theå töï xem mình laø con Phaät. Haàu nhö laøng naøo cuõng coù moät ngoâi chuøa, chí ít cuõng laø moät ngoâi thaûo am ñeå thôø Phaät, laøm nôi lui tôùi chieâm baùi cuûa thieän nam, tín nöõ. Khi ñeán löùa tuoåi boán, naêm möôi trôû leân, caùc baø thöôøng ñeán chuøa vaøo ngaøy moàng moät, ngaøy raèm ñeå nghe caâu kinh, tieáng keä. "Tuïc ta tin raèng trong ngaøy Raèm thaùng Gieâng, ñöùc Phaät giaùng laâm taïi caùc chuøa ñeå chöùng ñoä loøng thaønh cuûa caùc tín ñoà Phaät giaùo. Trong dòp naøy, chuøa naøo cuõng ñoâng ngöôøi ñeán chieâm baùi" (8) Theá neân trong daân gian ñaõ coù caâu: Leã Phaät quanh naêm, Khoâng baèng hoäi Raèm thaùng Gieâng! Ñaát Baéc laø nôi coù nhieàu ngoâi chuøa coå noåi tieáng, quanh naêm khoâng luùc naøo vaéng höông khoùi. Ñaëc bieät laø vaøo nhöõng ngaøy leã hoäi muøa Xuaân, khaùch thaäp phöông qui tuï veà chuøa caøng ñoâng, hoaëc ñeå daâng höông leã Phaät, hoaëc ñeå nghe caùc sö giaûng Phaùp, hoaëc ñeán chuøa ñeå ngoaïn caûnh vaø thöôûng thöùc caùc thuù vui trong caùc dòp hoäi Xuaân. Ngoâi chuøa noåi tieáng vì phong caûnh ñeïp baäc nhaát ñaát Baèc, ñoù laø chuøa Höông: Boái kheâ, Tieân löõ, chuøa Thaày, Ñeïp thì tuyeät ñeïp chöa taøy chuøa Höông. Tieân Löõ coøn goïi laø chuøa Traêm Gian ôû tænh Soøn Taây. Chuøa Thaày naèm treân nuùi Saøi Sôn cuõng thuoäc tænh Sôn Taây. Chuøa Höông töùc chuøa Höông Tích, daân ñòa phöông vaãn goïi baèng caùi teân noâm na quen thuoäc laø chuøa Trong ñeå ñoái voøi chuøa Ngoaøi töùc chuøa Thieân Truø naèm ôû ñaàu loái vaøo cuûa ñoäng. Chuøa Höông Tích naèm trong moät caùi ñoäng thaïch nhuõ cuøng teân ñöôïc meänh danh laø "Nam Thieân Ñeä Nhaát Ñoäng" ñöôïc khaéc ngay loái vaøo cöûa ñoäng vôùi neùt chöõ saéc saûo, bay böôùm cuûa oâng Chuùa ña tình Trònh Saâm töùc Tónh Ñoâ Vöông (1767-1782). "Trong ngoân ngöõ thöôøng duøng, chuøa Höông gaàn nhö ñoàng nghóa vôùi toaøn boä caûnh ñeïp Höông Sôn. Noùi "ñi chuøa Höông" töùc laø noùi "vaøo thaêm caûnh Höông Sôn noùi chung" chöù khoâng rieâng gì ñoäng Höông Tích" (9) Quaû vaäy, chuøa Höông laø ñieåm chính cuûa moät taäp hôïp nhieàu thaéng caûnh mang di tích Phaät giaùo cuûa vuøng nuùi non Höông Sôn. Töø chuøa Ngoaøi (Thieân Truø) vaøo ñeán chuøa Trong (Höông Tích) khaùch haønh höông ngoaïn caûnh laàn löôït vieáng thaêm caùc thaéng caûnh ngoïan muïc khaùc: ñoù laø chuøa Tieân naèm treân nuùi Tieân, chuøa Giaûi Oan voøi suoái nöôùc trong thieân nhieân tuyeät vôøi, roài am Phaät Tích, ñoäng Tuyeát Quyønh, ñeán ñeàn Traàn Song töùc cöûa Voõng thôø Baø Chuùa Thöôïng Ngaøn. Chuøa Höôøng naèm trong ñòa phaän tænh Haø Ñoâng. Leã hoäi chính thöùc laø vaøo ngaøy Raèm thaùng Hai, nhöng theo tuïc leä, ngay töø ngaøy 6 thaùng Gieâng ngöôøi ta ñaõ laøm leã môû cöûa Röøng cho daân chuùng vaøo laøm aên vaø khaùch thaäp phöông ngoaïn caûnh chuøa vaøo nhöõng ngaøy ñaàu naêm. Hoäi chuøa Höông thu huùt khaù ñoâng khaùch thaäp phöông tröôùc laø ñeå leã Phaät, sau laø ñeå ngoaïn caûnh. Coøn khaùch ña tình tìm ñeán nôi nöôùc non kyø thuù naøy ñeå giaûi toûa taâm tình: Ai ñi traåy hoäi chuøa Höông, Laøm ôn gaëp khaùch thaäp phöông hoûi giuøm: Môû rau saén, quaû mô non, Mô chua, saéng ngoït bieát coøn thöông chaêng? Hay: Ngaøy Xuaân con eùn xoân xao, Nam thanh, nöõ tuù ra vaøo chuøa Höông. Chim ñöa loái, vöôïn ñöa ñöôøng, Nam Moâ Di Phaät boán phöông chuøa naøy! Hoäi chuøa Höông quyeán ruõ loøng ngöôøi nhôø phong caûnh thieân nhieân kyø thuù thì hoäi chuøa Thaày cuõng laøm say ñaém loøng ngöôøi bôûi moät phong caûnh thieân nhieân tuyeät myõ khoâng keùm. Nhôù ngaøy moàng baûy thaùng Ba, Trôû veà hoäi Laùng, trôû ra hoäi Thaày. Thaày naèm treân nuùi Saøi Sôn thuoäc phuû Quoác Oai, tænh Sôn Taây. Chuøa Thaày - teân goïi cuûa daân gian ñòa phöông laø chuøa Caû - laø ngoâi chuøa chính trong vuøng coù nhieàu di tích kieán truùc Phaät giaùo noåi tieáng, goàm coù chuøa Thaày töùc chuøa Caû, chuøa Cao, chuøa Moät Maùi hay chuøa Buït Moïc, hang Thaùnh Hoaù, hang Caéc Côù... Haøng naêm hoäi chuøa Thaày toå chöùc hoäi Xuaân töø ngaøy moàng 5 ñeán ngaøy moàng 7 thaùng Ba. Ngaøy 7 thaùng Ba ñöôïc xem laø ngaøy Thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh sau khi tu haønh ñaéc ñaïo ñaõ "hoùa" trong moät hang ñoäng maø veà sau daân gian ñaõ goïi laø hang Thaùnh Hoùa. Vaøo ngaøy khai hoäi, moät ñaøn traøng ñöôïc döïng leân tröôùc saân chuøa Thaày. Caùc nhaø sö trình dieãn ñieäu muùa luôïn nhòp nhaøng theo daøn nhaïc ñeäm vaø tieáng chuoâng, tieáng moõ tuïng kinh. Sau thôøi leã Phaät khai hoäi laø nhöõng troø vui Xuaân. Khaùch thaäp phöông taïo neân moät gioøng ngöôøi ñaày saéc vaø höông ñi tuø chuøa Caû, qua chuøa Cao... ñeán hang Thaùnh Hoaù, hang Caéc Côù, ñoäng Gioù Luøa roài laïi quay veà Chuøa Caû ñeå xem troø muùa roái nöôùc, moät ngheä thuaät daân gian ñoäc ñaùo. Töông truyeàn Töø Ñaïo Haïnh laø Toå sö cuûa troø muùa roái nöôùc naøy. Hoäi Laùng ñöôïc toå chöùc ôû ngoâi chuøa laøng Laùng naèm ôû phía nam kinh thaønh Thaêng Long. Chuøa Laùng cuõng thôø thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh vaø cuõng khai hoäi vaøo ngaøy moàng 7 thaùng Ba. Ñieåm ñaëc bieät cuûa hoäi Laùng laø dieãn laïi söï tích cuûa thieàn sö Töø Ñaïo Haïnh vaø phaùp sö Ñaïi Ñieân. Tuøoøng truyeàn phaùp sö Ñaïi Ñieân duøng buøa pheùp ñaùnh cheát Töø Vinh laø thaân phuï cuûa Töø Ñaïo Haïnh. Ñeå traû moái phuï thuø, Töø Ñaïo Haïnh cuõng ñaõ luyeän taäp buøa pheùp vaø cuoái cuøng ñaõ trieät haï ñöôïc phaùp sö Ñaïi Ñieân. Do söï tích naøy neân vaøo ngaøy hoäi, daân laøng Laùng röôùc kieäu Töø Ñaïo Haïnh ñi ngang qua ñình laøng Thuïy Höông laø nôi thôø phaùp sö Ñaïi Ñieân, ñaùm röôùc höôùng ngoïn côø vaøo ñeàn Ñaïi Ñieøn, ñoát phaùo thaêng thieân giaû boä gaây söï ñeå dieãn laïi söï tích xung ñoät thuôû sinh thôøi giöõa 2 oâng. Cuõng bôûi chuøa Thaày khaù noåi tieáng, neân nhöõng chuøa quanh vuøng cuõng muoán taïo moät söï so saùnh ñeå ñöôïc tieáng thôm laây: Nhaát vui laø hoäi chuøa Thaày, Vui thì vui vaäy chaúng taøy chuøa Ngo! Chuøa Ngo khaùnh ñaù, chuoâng ñoàng, Muoán chôi thì traû cuûa choàng maø chôi. Nhöõng keû yeâu nhau cuõng muoán ñöôïc so saùnh vôùi nieàm vui cuûa hoäi chuøa Thaày: Nhaát vui laø hoäi chuøa Thaày, Vui thì vui vaäy sao taøy ñoâi ta! Laïi coù caâu: Chaúng vui cuõng hoäi chuøa Thaày, Chaúng trong cuõng theå hoà Taây xöù Ñoaøi! Xöù Ñoaøi laø teân goïi noâm na cuûa tænh Sôn Taây ngaøy xöa. Hoà Taây naèm trong kinh thaønh Thaêng Long nhöng bôø phía taây cuûa hoà naøy laïi thuoäc ñòa phaän tænh Sôn Taây. Ñoäng chuøa Thaày coù hang Caéc Côù thaät noåi tieáng vaø haáp daãn: Ñoäng chuøa Thaày coù hang Caéc Côù, Trai chöa vôï thì nhôù chuøa Thaày! Hay: Moàng baûy thaùng Ba, Vui thay Caéc Côù. Trai chöa vôï nhôù hoäi chuøa Thaày, Gaùi khoâng choàng Nhôù ngaøy maø ñi! Ñaõ ñi hoäi chuøa Thaày phaûi nhôù ñôøi hang Caéc Côù - daân ñòa phöông coøn goïi laø hang Thaàn. Maø caéc côù thaät? Bôûi leõ, muoán vaøo thaêm hang Caùc Côù, khaùch phaûi men theo con ñöôøng ñoäc ñaïo saùt vaùch hang. Voâ yù saåy chaân laø sa xuoáng vöïc saâu. Keû xuoâi, ngöôøi ngöôïc, muoán qua maët nhau phaûi oâm saùt laáy nhau ñeå khoûi phaûi saåy chaân xuoáng hoá. "Trai chöa vôï nhôù hoäi chuøa Thaày","Gaùi khoâng choàng nhôù ngaøy maø ñi" laø nhö vaäy ñoù! Cuõng thuoäc tænh Sôn Taây coøn coù moät ngoâi chuøa nöõa cuõng thaät noåi tieáng: ñoù laø chuøa Taây Phöông: AÁy ngaøy moàng saùu thaùng Ba, AÊn côm vôùi caø ñi hoäi chuøa Taây. Chuøa Taây töùc chuøa Taây Phöông, teân chöõ laø Suøng Phöôùc Töï, naèm treân nuùi Taây Phöông thuoäc huyeän Thaïch Thaát. Ñaây laø ngoâi chuøa coå khaù noåi tieáng vôùi pho töôïng Tuyeát Sôn vaø 77 pho töôïng lôùn nhoû khaùc ñöôïc ñieâu khaéc baèng goã mít. Chuøa coù loái kieán truùc thaät ñaëc bieät vôùi 3 daõy nhaø coù maùi 2 taàng, Chuøa môû hoäi vaøo ngaøy 6 thaùng Ba thu huùt ñoâng ñaûo khaùch thaäp phöông ñeán leã Phaät vaø chieâm baùi caùc pho töôïng quí hieám. ÔÛ Thaùi Bình cuõng coù moät ngoâi coå töï noåi tieáng khoâng keùm. Ñoù laø chuøa Keo, teân chöõ laø Thaàn Quang Töï toïa laïc taïi laøng Giao Thuûy, tuïc goïi laø laøng Keo. Chuøa Keo ñöôïc Quoác sö Döông Khoâng Loä (1016-1094) ngöôøi laøng Giao Thuûy cho xaây vaøo naêm 1061 döôùi thôøi vua Lyù Thaùnh Toâng (1054-1072). Chuøa Keo toå chöùc moät naêm 2 laàn Hoäi: Hoäi Xuaân toå chöùc vaøo ngaøy moàng 4 Teát vôùi caùc leã nghi vaø troø chôi mang ñaëc tính noâng nghieäp nhö thi thoåi côm, thi baét vòt, thi neùm phaùo ... Hoäi Thu ñöôïc xem laø hoäi chính toå chöùc töø ngaøy 3 ñeán ngaøy Raèm thaùng Chín. Ñaây laø moät ngaøy hoäi Chuøa thaät töng böøng vôùi nhieàu nghi thöùc troïng theå töø leã döïng phöôùn, leã taém töôïng, leã röôùc töôïng Toå Döông Khoâng Loä ñeán cuoäc thi bôi thuyeàn roàng treân soâng Traø Lónh. Theá neân daân gian ñaõ truyeàn tuïng caâu ca dao: Cho duø cha ñaùnh, meï treo, Cuõng khoâng boû ñöôïc chuøa Keo hoâm Raèm! ÔÛ Haø Noäi coù chuøa Lieân Trì tuïc goïi laø chuøa Quan Thöôïng do Toång ñoác Haø Ninh (Haø noäi, Ninh Bình) Nguyeãn Ñaêng Giai, thöôøng goïi laø quan Thöôïng Giai, cho xaây vaøo naêm 1846. Chuøa xaây caïnh hoà Taây, trong chuøa coù ñaøo 9 caùi gieáng neân coøn goïi laø chuøa Cöûu Tænh. Vaøo nhöõng ngaøy ñaàu Xuaân, daân chuùng Haø Thaønh luõ löôït keùo nhau veà chuøa ñeå leã Phaät. Raát tieác laø chuøa ñaõ bò ngöôøi Phaùp cho trieät haï ñeå laáy ñaát xaây phuû Thoáng Söù. Ngaøy nay chæ coøn laïi ngoïn thaùp goïi laø thaùp Lieân Trì: Gaàn xa nao nöùc töng böøng, Vaøo Chuøa Quan Thöôïng xem baèng ñoäng tieân. Laàu chuoâng, gaùc troáng ñoâi beân, Troâng ra Chôï Môùi, Traøng Tieàn kinh ñoâ. Khen ai kheùo hoïa ñòa ñoà, Tröôùc soâng Nhò Thuûy, sau hoà Hoaøn Göôm. Phong quang caûnh trí traêm ñöôøng, Trong xaây chín gieáng, ngoaøi töôøng luïc laêng... ÔÛ Baéc Ninh, caùc hoäi haùt quan hoï thöôøng gaén lieàn vôùi caùc sinh hoaït cuûa chuøa chieàn, töùc hoäi Chuøa. Baét ñaàu tôø ngaøy moàng 4 Teát, caùc laøng laàn löôït keá tieáp nhau môû hoäi Xuaân. Trong 2 thaùng Gieâng vaø Hai, coù nôi sang thaùng Ba, caùc laøng phaân boá caùc ngaøy hoäi Xuaân sao cho khoâng truøng nhau ñeå daân chuùng coù dòp tham gia nhieàu hoäi: Moàng boán laø hoäi keùo co, Moàng naêm hoäi OÙ chaúng cho nhau veà. Moàng saùu ñi hoäi Boà Ñeà, Moàng baûy trôû veà ñi hoäi Ñoáng Cao... Laøng Höõu Chaáp huyeän Voõ Giaøng vaø laøng Tích Sôn huyeän Tam Döông ñeàu môû hoäi vaøo ngaøy moàng 4 Teát vôùi tuïc nam nöõ keùo co. Laøng OÙ töùc laøng Vaân OÅ huyeän Voõ Giaøng. ÔÛ Sôn Taây caùc hoäi quan hoï cuõng ñöôïc phaân boá nhö ôû Baéc Ninh: Möôøi moät thì hoäi Höông Nha, Möôøi hai Gia Duï! möôøi ba hoäi Hieàn... Haùt quan hoï ñoái vôùi daân chuùng mieàn Baéc quaû coù moät söùc quyeán ruõ kyø laï. Ta haõy nghe moät coâ gaùi Baéc Ninh moâ taû nieàm say meâ haùt quan hoï nhö theá naøo: Moàng naêm hoäi OÙ, Quan hoï doàn veà. Hoäi vui laém laém. Chöa kòp ñi taém Chöa kòp goäi ñaàu. Traàu chöa kòp teâm, Cau chöa kòp boå, Mieáng laønh, mieáng soå Mieáng laïi queân voâi. Ngöôøi coù yeâu toâi Thì ngöôøi caàm laáy. Trong caùc hoäi quan hoï Baéc Ninh, tuy khoâng phaûi laø hoäi caû, nhöõng hoäi Lim laïi raát noåi tieáng: Hoâm nay laø buoåi hoäi Lim, Nhôù em neân phaûi ñi tìm em ñaây. Nhaát nieân nhaát leä moät ngaøy, Ñoâi ta toû noãi nieàm taây töï tình. Hoäi Lim ñöôïc toå chöùc treân ñoài Lim, töùc Hoàng Vaân Sôn, naèm treân ñòa phaän 3 xaõ: Dueä Ñoâng, Luõng Sôn vaø Luõng Giang, toång Noäi Dueä, huyeän Tieân Du. Treân nuùi coù chuøa goïi laø Hoàng Vaân Töï vôùi quaû ñaïi hoàng chung ñuùc töø ñôøi Leâ Hieån Toâng, nieân hieäu Caûnh Höng (1740-1 786) vaø laêng ngaøi Hieáu Trung Haàu, moät vò hoaïn quan döôùi thôøi Leâ Caûnh Höng. Vì khoâng con caùi, Ngaøi hieán daâng taøi saûn ñeà xaây ñình cho maáy xaõ thuoäc toång Noäi Dueä. Theá neân ñeå nhôù coâng ôn Ngaøi, haøng naêm ñeán ngaøy 13 thaùng Gieâng daân Noäi Dueä môû hoäi Xuaân taïi laêng cuûa Ngaøi. Ngaøy hoäi naøy ñöôïc goïi laø ngaøy Hoäi Lim. Ngoaøi caùc troø chôi Xuaân, hoäi noåi tieáng vôùi tuïc haùt quan hoï. Hoäi Lim ñaõ thu huùt khaù ñoâng khaùch thaäp phöông veà tham döï, ñaëc bieät laø caùc chaøng trai treû ñaát Haø Noäi. Sôû dó hoäi Lim ñaõ thu huùt ñöôïc nhieàu ngöôøi, moät phaàn do phong caûnh höõu tình cuûa ñoài Lim, moät phaàn bôûi lôøi ca tieáng haùt, nhöng phaàn khaùc coù leõ vì söùc quyeán ruõ meâ hoàn cuûa caùc coâ gaùi vuøng naøy. Tuïc ngöõ ñaõ chaúng coù caâu "Trai Caàu Voàng, Yeân Theá - Gaùi Noäi Dueä, Caàu Lim" ñoù sao! Vaø sau ñaây laø moät soá hoäi Xuaân mang nhöõng saéc thaùi phong tuïc kyø laï. Ñaùng keå hôn caû, ñoù laø tuïc "raõ ñaùm" cuûa laøng La: Bôøi Ñaêm, röôùc Giaù, hoäi Thaày, Vui thì vui vaäy chaêng taøy raõ ñaùm laøng La! Laøng Ñaêm laø teân thoâng tuïc cuûa laøng Taây Töïu xöa thuoäc tænh Haø Ñoâng. Laøng naøy coù hoäi Teá Thaàn vaøo ngaøy 9 thaùng Ba. Trong ngaøy leã hoäi naøy, laøng Ñaêm coù leä thi bôi traûi thaät linh ñình. Laøng Giaù laø teân thoâng tuïc cuûa laøng Yeân Sôû thuoäc huyeän Ñan Phöôïng, Haø Ñoâng. Ñình laøng naøy thôø Lyù Nam Ñeá (544-548) laøm Thaønh Hoaøng. Trong leã hoäi ñaàu naêm, daân laøng Giaù toå chöùc cuoäc röôùc thaàn thaät troïng theå. Hoäi Thaày töùc hoäi chuøa Thaày. Laøng La töùc laøng La Kheâ thuoäc phuû Hoaøi Ñöùc, tænh Haø Ñoâng. Theo thaàn tích, Thaønh hoaøng laøng La Kheâ nguyeân laø moät tay ñaïo chích laïi daâm boân, cheát nhaèm giôø thieâng neân ñöôïc daân laøng thôø phuïng. Laøng vaøo ñaùm hoäi Xuaân töø ngaøy moàng saùu ñeán ngaøy 12 thaùng Gieâng. Ngoaøi caùc cuoäc teá leã, röôùc xaùch vaø caùc troø vui Xuaân bình thöôøng, laøng laïi coù moät tuïc leä thaät kyø laï: tuïc raõ ñaùm. Laøng toå chöùc röôùc Thaàn vaøo luùc chaïng vaïng vôùi söï tham ñöï ñoâng ñuû cuûa daân laøng. Khi kieäu röôùc Thaàn vaøo ñình laøng, ñeøn ñuoác ñöôïc thaép leân ñeå laøm leã teá. Cuoäc teá vöøa döùt, taát caû ñeøn ñuoác trong ñình, ngoaøi saân ñeàu taét. Trong boùng ñeâm, moïi ngöôøi khoâng keå giaø treû ñeàu ñöôïc tha hoà sôø soaïng nhau, oâm aáp nhau. Ñoù laø heøm dieãn laïi troø cuûa thaàn aên troäm daâm boân maø! Hoï "töï do" cho ñeán khi ñeøn ñuoác ñöôïc thaép leân trôû laïi. Leä "raõ ñaùm" cuûa laøng La chaám döùt! Daân laøng La vaãn tin ñaây laø moät bieåu loä mang tính caùch tín ngöôõng. Hoï tin raèng neáu laøng khoâng thöïc hieän leä "raõ ñaùm" nhö thöôøng leä trong naêm ñoù daân laøng seõ gaëp nhieàu ñìeàu khoâng may maén! Daân laøng Vaên Tröng, tuïc goïi laø laøng Döng thuoäc phuû Vónh Töôøng, tænh Vónh Yeân laïi baøy toû hình thöùc luyeán aùi baèng moät caùch khaùc vôùi tuïc baét chaïch trong chum. Daân gian ñaõ coù caâu ca dao noùi leân söï haáp daãn kyø thuù cuûa tuïc leä naøy: Boû con, boû chaùu, Khoâng ai boû hoäi moàng saùu chôï Döng! Xöa laøng Vaên Tröng coù moät ngoâi chôï thaät lôùn, moãi thaùng hoïp 6 phieân thu huùt ñoâng ñaûo daân chuùng quanh vuøng, tuïc goïi laø chôï Döng. Chôï Döng naèm gaàn ñình laøng, Chôï Döng môû phieân ñaàu naêm vaøo ngaøy moàng 6 thaùng Gieâng. Ñaây cuõng laø ngaøy laøng cho toå chöùc hoäi Xuaân voøi nhieàu troø chôi thuù vò nhö leo caàu phao, chôi côø boûi, ñoát phaùo thi, ñua thuyeàn treân ñaàm Döng, vaø ñaëc bieät nhaát laø tuïc baét chaïch trong chum. Vaøo ngaøy hoäi, moät daõy chum ñoä 5 hay 6 chieác ñöôïc ñaët tröôùc saân ñình laøng. Mieäng chum nhoû vöøa ñuû cho 1 caùnh tay thoø vaøo trong. Nöôùc chöùa 2 phaàn chum. Trong chum thaû 1 con caù chaïch. Khaùch tham döï: moãi chum cho moät ñoâi trai gaùi ñaõ quen thaân nhau töø tröôùc. Caùc caëp naøy, moät tay phaûi oâm choaøng laáy nhau, tay coøn laïi thay phieân nhau khoaéng vaøo chum ñeå baét chaïch. Caùc chaøng trai lôïi duïng cô hoäi ngaøn vaøng naøy ñeå sôø soaïng nhuõ hoa cuûa caùc coâ gaùi. Caùc coâ khoâng heà phaûn ñoái. Maø ngay caû cha meï hoï chöùng kieán cuoäc thi cuõng khuyeán khích hoï töï do bieåu loä tình caûm. Tuïc leä maø? Caëp naøo baét ñöôïc chaïch mang ra khoûi chum tröôùc thì thaéng cuoäc. Laøng Döng ôû Vónh Yeân coù tuïc thi baét chaïch trong chum thì laøng Me ôû Sôn Taây laïi coù tuïc thi ñaùnh caù ôû ao laøng. Ñaây laø moät hoäi Xuaân cuõng khaù haáp daãn, ñeán noãi daân ñòa phöông ñaõ haõnh dieän troø vui cuûa laøng Me vôùi nhöõng hoäi Xuaân noåi tieáng khaép moät vuøng ñaát Baéc: Nhaát hoäi Höông Tích, Nhì hoäi Phuû Giaày, Vui thì vui vaäy chaúng taøy ñaùnh caù laøng Me! Laøng Me laø teân thoâng tuïc cuûa laøng Cung Thuaän, huyeän Tuøng Thieän Sôn Taây. Laøng Cung Thuaän thôø Taûn Vieân Sôn Thaàn. Haøng naêm laøng môû hoäi Xuaân töø ngaøy moàng 2 ñeán ngaøy moàng 10 thaùng Hai vôùi nhieàu troø vui nhö haùt ñuùm - 1 theå loaïi daân ca cuûa ñòa phöông, toå toâm ñieám... vaø ñaëc bieät nhaát laø tuïc ñaùnh caù ñöôïc toå chöùc vaøo saùng moàng 4 thaùng Hai. Ñình laøng coù moät caùi ao thaät lôùn ñöôïc thaû caùc loaïi caù nhö troâi , meø, traém, cheùp. Suoát naêm khoâng ai ñöôïc ñaùnh baét caù ôû ao laøng. Vaøo saùng sôùm ngaøy moàng 4 thaùng Hai, haøng traêm trai traùng trong laøng nôm, voù trong tay chöïc saün quanh ao. Sau löng hoï laø ngöôøi nhaø vaø daân chuùng quanh vuøng ñöùng xem. Hoài troáng baùo hieäu cuoäc thi baét ñaàu vöøa döùt, taát caû trai traùng döï thi nhaûy aøo xuoáng ao thi nhau ñaùnh baét caù. Tieáng nôm, voù khuaáy trong nöôùc, tieáng reo möøng cuûa keû baét ñöôïc caù hoaø laãn vôùi tieáng reo hoø coå vuõ cuûa khaùch ñi xem vang daäy caû moät goùc trôøi. Sau nöûa buoåi, moät traøng phaùo noå doøn baùo hieäu cuoäc thi chaám döùt. Taát caû caù baét ñöôïc ñem noäp cho laøng. Ai nhieàu caù ñöôïc thöôûng, ai ít caù bò phaït. Ngöôøi bò phaït phaûi nhaän caù cuûa laøng ñem nöôùng ñeå teá Thaàn. Leã xong, soá caù coøn laïi ñöôïc ñem chia ñeàu cho taát caû caùc gia ñình trong laøng. Laøng Me coù tuïc thi ñaùnh caù ôû ao laøng roài laáy caù chia cho daân laøng thì laøng Sôn Ñoàng ôû Haø Ñoâng laïi coù tuïc duøng leã vaät cuùng Thaàn ñeå bieáu cho caùc laøng laân caän. Sôn Ñoàng coù tuïc muùa mo, Baùnh daày, baùnh cuoán ñem cho caùc laøng. Haøng naêm laøng Sôn Ñoàng thöoøng toø chuøc hoäi Xuaân thaät linh ñình vaøo ngaøy moàng 6 thaùng Hai. Trong caùc leã vaät duøng ñeå cuùng Thaàn phaûi coù baùnh daày vaø baùnh cuoán. Sau khi teá Thaàn xong, baùnh daày vaø baùnh cuoán ñöôïc ñem bieáu cho caùc laøng laân caän ñeå caàu mong naêm sau laøm aên sung tuùc hôn. Ngoaøi tuïc leä bieáu xeùn naøy, laøng coøn coù tuïc muùa mo vaøo ngaøy Hoäi. Ñaây laø moät tuïc leä mang maøu saéc tín ngöôõng: caàu mong söï sinh saûn. Muùa mo chæ daønh rieâng cho trai chöa vôï, gaùi chöa choàng. Trai caàm kieám voùt baèng tre sôn son, gaùi caàm boâng cuõng voùt baèng tre taïo xô thaønh 4 taàng nhuoäm xanh, ñoû, tím, vaøng. Hoï vöøa muùa, vöøa haùt theo ñieäu chaàu vaên vôùi yù nguyeän caàu mong tình duyeân vaø söï sinh soâi sung maõn. Laøng Dieàm ôû Baéc Ninh toå chöùc hoäi Xuaân vaøo ngaøy Raèm thaùng Gieâng taïi ñình laøng Dieàm. Caïnh ñình coù moät caùi ngheø thôø Vua Baø, moät nhaân vaät huyeàn thoaïi ñöôïc daân laøng Dieàm raát suøng baùi. Vaøo ngaøy Hoäi, ban ngaøy toå chöùc caùc troø chôi, ñaëc bieät laø troø chôi cöôùp quaû caàu nöôùc, ban ñeâm haùt quan hoï ngay ôû saân ñình laøng. Theá nhöng vaøo nhöõng naêm haïn haùn, caàn phaûi laøm leã "ñaûo vuõ" ñeå caàu trôøi möa thì hoäi quan hoï laïi ñöôïc toå chöùc ôû dinh Vua Baø thay vì ôû ñình laøng vôùi lôøi haùt nhö sau: Tröôùc ñeàn coù moät caây ña, Vöông maãu haï giôùi, thöïc baø chuùa tieân. Traêm naêm höông hoûa coøn truyeàn, Daân vì haïn haùng môû ñeàn caàu möa ... YÙ nieäm veà "Queâ xöa, ñaát Toå" vaãn haèng in saâu trong taâm khaûm cuûa con daân ñaát Vieät. Xöa daân 13 traïi ôû kinh ñoâ Thaêng Long coù leä trôû veà queâ cuõ laø laøng Leä Maät ñeå môû hoäi Xuaân: Ñôïi ngaøy haêm ba thaùng Ba, Daân traïi ta vöôït Nhò Haø thaêm queâ. Kinh quaùn, cöïu quaùn ñeà hueà, Hoà Taây caù nhaûy ñi veà trong maây. Leä Maät xöa laø moät ngoâi laøng nhoû beù naèm xa veà phía taû ngaïn soâng Hoàng, coøn goïi laø soâng Nhò. Theo thaàn tích ñình laøng Leä Maät thì vaøo thôøi nhaø Lyù (1010-1225) coù moät chaøng trai hoï Hoaøng ngöôøi laøng Leä Maät ñaõ coù coâng traïng cöùu moät naøng coâng chuùa khoûi bò cheát ñuoái treân soâng Thieân Ñöùc (soâng Ñuoáng). Ñeå ñeàn coâng cho chaøng trai, nhaø vua muoán ban chöùc töôùc cuøng ngoïc ngaø chaâu baùu cho chaøng. Theá nhöng, chaøng ñaõ kheùo leùo töø choái moïi söï ñeàn ôn haäu hónh cho caù nhaân chaøng, vaø chaøng chæ xin cho daân laøng Leä Maät ñöôïc ñeán khai khaån vuøng ñaát boû hoang phía taây kinh ñoâ Thaêng Long vaø laäp ra 13 traïi. Daân 13 traïi luoân nghó laø mình coù 2 queâ höông: moät ôû Leä Maät laø cöûu quaùn vaø moät ôû Thaêng Long laø kinh quaùn. Haèng naêm ñeán ngaøy 23 thaùng Ba laø ngaøy huùy kî cuûa vò Thaønh hoaøng hoï Hoaøng, daân kinh quaùn laïi veà cöïu quaùn Leä Maät ñeå laøm gioã vò aân nhaân hoï Hoaøng ñoàng thôøi môû hoäi Xuaân thaät töng buøng vôùi daân laøng Leä Maät. Töông truyeàn vaøo ngaøy naøy, caù ôû hoà Taây kinh ñoâ Thaêng Long ñaõ nöông theo maây bay veà ñaày gieáng nöôùc ôû ñình laøng Leä Maät (!). Leã Hoäi Muøa Xuaân laø dòp ñeå cho daân laøng coù dòp nghæ ngôi vui chôi sau nhöõng thaùng ngaøy laøm luïng vaát vaû. Leã Hoäi Muøa Xuaân laø dòp ñeå cho daân laøng toû loøng toân kính vaø ñaët nieàm tin tuôûng vaøo caùc ñaáng thaàn linh maø laøng ñaõ thôø phuïng vôùi nhöõng ñieàu öôùc ao toát ñeïp: Laøng ta môû hoäi vui möøng, Chuoâng keâu, troáng gioùng vang löøng ñoâi beân. Long ngai thaùnh ngöï ôû treân, Taû vaên, höõu voõ, boán beân roàng chaàu. Sinh ra nam töû, coâng haàu, Sinh ra con gaùi vaøo chaàu thaùnh quaân. Leã Hoäi Muøa Xuaân cuõng coøn laø dòp ñeå trai gaùi boäc loä nieàm khaùt khao luyeán aùi töï do, khoâng bò raøng buoäc bôûi nhöõng leã nghi phieàn toaùi cuûa Nho giaùo: AÊn chôi cho heát thaùng Hai, Cho laøng ñoùng ñaùm, cho trai doïn ñình. Trong thì chieâng troáng raäp rình, Ngoaøi thì trai gaùi töï tình cuøng nhau. Treân ñaây laø moät soá Leã Hoäi Muøa Xuaân ñöôïc nhaéc ñeán qua moät soá caâu ca dao maø chuùng toâi söu taàm ñöôïc. Nhöõng leã hoäi naøy phaàn lôùn ñaõ trôû thaønh dó vaõng töø nhöõng naêm cuoái cuøng cuûa cuoäc Theá Chieán thöù Hai (1939-1945). Coù nhieàu leã hoäi ñaõ bieán maát khoâng bieát töø bao giôø vaø chæ coøn ghi laïi trong caùc saùch vôõ cuõ hoaëc chæ coøn löu laïi trong trí nhôù daân gian qua maáy vaàn ca dao ngaén nguûi. Ngaøy nay, ôû raûi raùc khaép theá giôùi, ngöôøi Vieät Nam chuùng ta vaãn toå chöùc Leã Hoäi Muøa Xuaân, thöïc chaát laø nhöõng hoäi chôï Teát, khoâng coøn nhöõng troø vui Xuaân mang saéc thaùi ñòa phöông laøng xaõ nhö xöa nöõa. Coù moät ñieàu may maén laø chuùng ta vaãn coøn giöõ ñöôïc ngaøy Gioã Toå Huøng Vöông, ngaøy Gioã Traän Ñoáng Ña, ngaøy gioã Hai Baø Tröng... duø raèng nhöõng leã hoäi naøy chæ ñöôïc toå chöùc moät caùch haïn cheá veà khung caûnh cuõng nhö nhaân söï.
Ghi Chuù: (1) Toan Oaùnh - Hoäi Heø Ñình Ñaùm - quyeån haï, trang 10. (2) Ñaøo Duy Anh - Vieät Nam Vaên Hoùa Söû Cöông - trang 132 (3) Nguyeãn Ñoång Chi- Vieät Nam Coå Vaên Hoïc Söû - trang 65 (4) Phan Keá Bính - Vieät Nam Phong Tuïc - trang 60 (5) Ñaøo Duy Anh -sñd- trang 207 (6) Traàn Vinh - Tín Ngöôõng Thôø Cuùng Caùc Danh Nhaân Anh Huøng Cuûa Ngöôøi Vieät Nam Ngaøy Tröôùc - Theá Kyû 21 soá 64/1994 (7) Löu Vaên Vònh - Cô Buùt Ñeàn Soøng - Khôûi Haønh soá 23/1998 (8) Toan Oaùnh - sñd - trang 379 (9) Traàn Leâ Vaên - Vaên Hoùa Giai Phaåm Teát Maäu Daàn 1998
|
