CHÖÔNG I

GOÏI HOÀN HOÀ CHÍ MINH

Sau khi chieám Saøi Goøn ñöôïc vaøi hoâm, coäng saûn cho phaùt haønh maáy tôø baùo, tôø naøo cuõng ñaêng treân trang nhaát phoùng aûnh baûn di chuùc cuûa Hoà Chí Minh, do chính tay oâng vieát, coù gaïch xoùa vaø kyù teân ñaøng hoaøng:

Hai ngöôøi daân Saøi Goøn, A laø Baéc di cö, B ngöôøi Nam thaät haït, ngoài "lai rai ba sôïi" tröôùc moät ñóa toâm khoâ vaø hai ly röôïu ñeá.

B troû tay vaøo tôø baùo, noùi baèng moät gioïng thaùn phuïc:

_ Ñaáy anh coi, oâng Hoà ñeán cheát cuõng khoâng queân daën doø caùc ñoàng chí neân giöõ cho troøn caùi ñaïo ñöùc caùch maïng, thaät laø moät ngöôøi suoát ñôøi vì daân vì nöôùc, khoâng traùch nhieàu ngöôøi ngoaïi quoác cuõng heát lôøi ca ngôïi...

A nhaáp moät hôi ñeá, thuûng thaúng ñaùp:

_ OÂng aáy khoâng queân daën doø laø phaûi, vì caùc ñoàng chí ñaõ ñi cheäch ra ngoaøi ñaïo ñöùc caùch maïng raát nhieàu, nhöng theo yù anh, oâng aáy coù trung thaønh vôùi chuû nghóa khoâng? Caùi chuû nghóa voâ thaàn aáy maø...

_ Loï laø coøn phaûi hoûi, oâng laø ñeä töû soá moät cuûa Maùc Leâ, ai maø chaúng bieát.

_ AÁy theá maø oâng ñaõ ñaùnh baät caû goác reå chuû nghóa duy vaät leân ñaáy. Khoâng tin anh thöû ñoïc ñoaïn cuoái tôø di chuùc maø xem: "Toâi seõ ñi thaêm cuï Maùc vaø cuï Leâ"...

_ Thì ñaây cuõng chæ laø thöôøng tình toâi, coù gì laï, luùc cheát roài, ai chaúng muoán gaëp laïi caùc baäc tieàn nhaân, nhaát laø nhöõng ngöôøi mình vaãn chieâm ngöôõng...

_ Toâi khoâng deø anh thieån caän ñeán theá! Bao naêm tìm ñöôøng cöùu nöôùc, vôù ñöôïc caùi chuû thuyeát duy vaät, oâng ta töôûng nhö baét ñöôïc cuûa baùu ñem veà cho daân, ngôø ñaâu luùc saép lìa ñôøi laïi chính tay mình ñaäp tan ñi caû.

_ Anh laïi bi kòch hoùa moät chuyeän raát thöôøng.

_ Thöôøng sao ñöôïc! Suoát moät ñôøi leùn luùt ñi löøa gaït thieân haï, luùc haáp hoái laïi hôù heânh ñeå laïi thöù buùt tích khôø khaïo ñeán theá! Khoâng nhôù caùc cuï xöa ñaõ daïy: "Khoân vaên teá daïi vaên bia", vaên teá ñoïc xong laø ñoát lieàn, khoâng ai tìm laïi ñöôïc maø cheâ traùch, coøn vaên bia thì caû traêm naêm vaãn sôø sôø treân maët ñaù. OÂng Hoà caû ñôøi theo Maùc Leâ ñaõ quyeát: cheát laø heát, thòt xöông boùn cho ñoàng ruoäng, chaúng coù hoàn vía naøo caû. Coøn nhö ñaõ troái laïi treân giaáy tôø ñaây, oâng ta chaúng coù hoàn laø gì!

_ ÖØ maø thaät nhæ, theá maø toâi cuõng nhö bao nhieâu ngöôøi khaùc khoâng nghó ra ñaáy. Teù ra oâng cuõng coù hoàn nhö ai ai, maø coù hoàn thì khoù gì khoâng hoûi chôi cho bieát! Ñeå toâi ñi nhôø maáy oâng phaùp sö cao ñaøi caàu cô thöû xem.

Maáy hoâm sau, B hôùt haûi ñeán gaëp A.

_ Caâu chuyeän thaät ly kyø, anh aï. Ñeå toâi thuaät laïi ngay anh nghe.

_ Ñi ñaâu maø voäi, toâi pha aám traø cho aám buïng ñaõ naøo!

_ Khoâng, toâi phaûi keå ngay môùi ñöôïc, soát reûo maø! Toâi ñaõ nhôø caàu cô ôû ñieän oâng Tieán, phaùp sö khaán vaùi hoài laâu thì tay buùt giao ñoäng vaïch chöõ leân maâm gaïo, coâ phuø ñoàng nhanh tay ghi ra giaáy. Ñeå tieän anh xem cho nhanh, toâi ñaõ cheùp taát caû vaøo ñaây nhöõng caâu hoûi (H) vaø caâu ñaùp (Ñ), anh seõ phaûi laùc maét!

A thong thaû lau laïi caëp kính roài tieáp laáy tôø giaáy giô leân coi. Thaáy cheùp nhö sau:

H – Coù phaûi oâng laø Hoà Chí Minh?

Ñ – Phaûi, Nguyeãn Sinh Cuoâng ñaây. Chính ra, teân toâi laø Quang cho hôïp vôùi teân cha voán laø Nguyeãn Sinh Huy, nhöng "Quang" thöôøng ñoïc theo gioïng Ngheä An laø "Cuoâng", khieán nhieàu ngöôøi cöù laàm laø Cung.

H – UÛa sao khoâng xöng laø "Hoà" nöõa?

Ñ – Veà ñeán ñaây roài, coøn doái traù nöõa laøm gì! Veà ñaây phaûi cöù söï thöïc töôøng khai, nhöõng teân Vaên Ba, Lyù Thuïy, Thaàu Chín, Giaø Vöông, khi tröôùc duøng ñeå leùn luùt troán traùnh, baây giôø coøn duøng ñeán ñeå hoøng löøa ai! Caùt buïi trôû veà caùt buïi, meøo laïi hoaøn meøo...

H – Ñuùng ñaáy, ñaõ bieát vaäy sao coøn laém chuyeän, gaây saåy ñaøn tai ngheù cho toaøn daân?

Ñ – Coù gì ñaâu! Mình doát naùt vuïng veà laøm ngheà moïn khoâng ñuû nuoâi thaân, xoay ra in baùo, ñöôïc ít laâu baùo ñoùng cöûa, ñi daâu cuõng bò xua ñuoåi, sau thaáy chæ coù ñaûng coäng saûn laø giuùp ñôõ neân ñaønh theo vaäy. Ai ngôø vaøo ñaûng roài laø vaøo troøng, khoâng gôõ ra ñöôïc, ra thì hoï gieát cheát. Theá laø ñaâm lao phaûi theo lao. Roài nhôø mình gioûi loøe, gioûi bòp, gioûi gaây caûm tình vôùi nhöõng ñaùm ñoâng khôø khaïo deã tin ngöôøi, neân thaønh ra coù coâng to, ñöôïc tín nhieäm vaø trao cho phuï traùch moät vuøng roäng lôùn, baây giôø nghó ñeán laïi thaáy buoàn cöôøi...

H – Cöôøi sao noåi khi ñoïc caâu oâng vieát baèng chöõ lôùn ôû khaép phoá phöôøng, caû treân töôûng sôû coâng an vaøkhaùm chí hoøa...

Ñ – Caâu gì vaäy nhæ?

H – Caâu "Khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp töï do" chöù caâu gì, laïi coøn phaûi hoûi! Caâu aáy laøm cho toaøn daân khoa chaân muùa tay, möøng rôõ nhö baét ñöôïc vaøng. Coù ai ngôø daâu trong cô quan naøo cuõng coù coá vaán Nga kieåm soaùt neáu khoâng noùi ra laø chæ huy, theá thì ñoäc laäp ôû choã naøo? Daân chuùng thì coâng an khu vöïc soi moùi töø maâm côm, töø caâu chuyeän trong nhaø, mua laët vaët phaûi "ñaêng kyù", nguû nhaø baïn moät ñeâm phaûi baùo tröôùc, doïn nhaø sang quaän khaùc cuõng phaûi lo loùt chaïy choït, nhö vaäy töï do ôû choã naøo?

Ñ – Khoå laém, teù ra caùc oâng khoâng hieåu gì caû. Nhöõng tieâu ñeà nhö "Töï do bình ñaúng" ñeàu laø neâu ra nhöõng ñieàu lyù töôûng chöù laøm gì coù ñöôïc trong thöïc teá! Toâi thöû hoûi treân ñôøi caùc oâng cho caùi gì laø quyù naøo? Vaøng ngoïc chöù gì? Maø vì leõ gì vaøng ngoïc laïi quyù? Vì noù laø cuûa hieám. Thì töï do ñoäc laäp laø quyù, chính vì noù ít coù, hieåu chöù?

H – Ra theá ñaáy. Theá nhaân daân bay giôø vì caâu aáy maø khoán khoå khoán naïn bieát chöøng naøo, oâng coù hoái haän khoâng?

Ñ – Hoái haän laém chöù! Toâi haù laïi khoâng bieát caùc caáp caùn boä laøm baäy hay sao!

H – Nhaân daân khoâng nhuùc nhích ñöôïc vì sôï maát khaåu phaàn vaø khoâng ai coù suùng. Caùi loái naém bao töû moïi ngöôøi laø thuû ñoaïn taøn ñoäc cuûa coäng saûn maø!

Ñ – Thoâi, toâi hoái haän laém roài. Vaû laïi veà döôùi naøy toâi ñaõ bò haønh nhieàu roài. Meät quaù, cho toâi xin kieáu.

Theá laø phaùp sö thaêng.

A ñoïc xong, chaäm raõi noùi:

_ Caùi troø coäng saûn, noùi lyù vôùi hoï laøm gì! OÂng Hoà khi thuù nhaän laø ñaõ hoái haän, xeùt ra chæ laø noùi xuoâi cho ñôõ ñoøn. Ñoøn coù coøn ñau chuùt naøo chaêng thì oâng tìm caùch hoùm hænh ñeå töï xoa dòu daàn. Söï hoái haän kia ruùt laïi chæ laø moät xaûo thuaät ngoaïi giao thoâi...

Keå ra oâng Hoà cuõng gioûi thaät chöù khoâng chôi, naém ñöôïc taát caû boïn hung thaàn, toâi thaáy ñöùa naøo vaøo ña cuõng toân suøng oâng nhö Thaùnh soáng.

_ OÀ, raén naøo maø chaúng coù ñaàu, cöôùp naøo khoâng coù töôùng. Nhöng toân suøng ñaàu löôõi chaéc ñaâu ñaõ thaät loøng! huoáng chi xöa nay ñaûng phaùi naøo maø khoâng coù phaàn töû baát maõn gaây maàm choáng ñoái: söï kieàm cheá quaù möùc, söï "quaân phaân baát teà", söï giai caáp quaù nhieàu vaø quaù caùch bieät, ngöôøi ta chæ chòu ñöïng ñeán caùi ñoä con giun xeùo laém roài theá naøo cuõng quaèn: moät lính bò thöông ñöôïc chöõa baèng thuoác laù daân toäc, aên côm haåm vôùi caù öôn, trong khi caáp töôùng thì naèm phoøng haïng nhaát, ñuû thöù thuoác AÂu Myõ vaø cao löông myõ vò. Vöøa thoâi chöù! Baát maõn nhö theá maø coøn cöù nghe voã veà baèng nhöõng lôøi doái traù trô treõn, ai maø chòu noåi! Ngöôøi nghe bieát laø noùi doái, ngöôøi noùi cuõng thöøa bieát laø mình noùi doái, theá môùi thaät laø kyø. Anh nhôù baøi "Ñeàn OÂng Cuoäi" cuûa Yeân Ñoã chöù. Yeân Ñoã ñaët tieàn mua röôïu ôû laøng Ngang, bò maáy tay naáu röôïu cuoãm tieàn ñaët roài khoâng giao haøng, neân böïc mình laøm maáy caâu mæa mai "Ñaàu laøng Ngang coù choã loäi, coù ñeàn oâng Cuoäi cao voøi voïi..." Moät nhaø vaên ôû Haø Noäi sau khi maéc möu trong vuï Traêm Hoa ñua nôû ñaõ nhaïi laïi raèng: "Thuû ñoâ Haø Noäi coù choã loäi. Coù laêng Baùc Hoà cao voøi voïi. Ñaøn baø ñeán ñaáy veùn quaàn leân. Ngöôøi thì ñeán haùng, ngöôøi ñeán goái. Baùc Hoà treân cao móm mieäng cöôøi. Laïi ñaây ta ban cho gioáng moïi. Töø ñaáy coäng saûn ñeû ra ngöôøi. Ñeû ra raët nhöõng thaèng noùi doái!"

Noùi doái nhö ñaõ trôû thaønh moät quoác saùch: treân noùi doái cho döôùi nghe, döôùi noùi doái ñeå treân nghe, thaønh moät voøng laån quaån, khoâng ai coøn nhaän ra ñaâu laø söï thaät, cho neân keá hoaïch thaûo ra khoâng thöïc hieän ñöôïc vì ñaõ caên cöù vaøo nhöõng phuùc trình giaû doái.

OÂng Hoà than vaõn veà "caáp döôùi laøm sai" khoâng phaûi truùt toäi cho caáp döôùi nhö chuùng ta töôûng maø laø noùi leân moät thaûm traïng: treân khoâng kieåm soaùt ñöôïc döôùi, moät phöôøng tröôûng moät quaän tröôûng hay moät thuû tröôûng cô quan naøo coù quyeàn ñònh doaït, tha hoà laøm möa laøm gioù. Hoï baét daân laøm vieäc gì cuõng phaûi vöôït chæ tieâu ñeå hoï kieám lôøi, cho neân daân chuùng ñaõ mæa mai:

_ Duø sao, toâi töôûng cuõng neân bieát coâng cho oâng Hoà, bao nhieâu naêm soáng troán traùnh thieáu thoán maø vaãn khoâng ñoåi chí, ít ngöôøi coù ñöôïc caùi ñöùc tính nhaãn naïi vaø quaû caûm nhö theá...

_ Nghó cuõng aùi ngaïi cho oâng thaät, löu laïc nöôùc naøy nöôùc khaùc chæ baïn ñöôïc vôùi boïn khoå daây, traùnh sao khoâng ñoùi khoå, neân ñaõ bò lao töø ngaøy ôû Phaùp, ñeán noãi veà sau phaûi caét moät laù phoåi, laøm gì maø chaúng hom hem, heøo huoät. Naêm 45 veà Haø Noäi oâng ñeán truù treân laàu 3 nhaø hoï Trònh ôû phoá haøng Ngang, ho luï suï suoát ñeâm, chính hoï Trònh baáy giôø cuõng chæ cho laø moät oâng beáp giaø naèm döôõng beänh, nhö lôøi caùc "ñoàng chí" tieát loä, vì oâng gaày leûo kheûo, hai maét saâu hoaéc. Nhöng töø khi xuaát ñaàu loä dieän ôû Baéc boä phuû, oâng ñöôïc boài döôõng, naøo saâm nhung, naøo thuoác baøo thai, neân maët maøy ñaày ñaën ra, haøm raêng hoâ ñöôïc söûa laïi, boä daïng phöông phi, ñoù cuõng laø caùi thöôøng tình, chaúng ai ñeå yù tôùi. Coù daùng cheâ traùch chaêng, thì laø caùi taät oâng hay trí traù. OÂng nghieän thuoác laù nhöng thuoác thôm ñeå tuùi beân traùi rieâng mình huùt, coøn khi môùi khaùch thì moùc tuùi beân phaùi laáy ra bao thuoác ñen. AÊn côm moät mình thì sôn haøo haûi vò chaúng thieáu thöù gì, nhöng ñoäng coù ngöôøi daân naøo chöùng kieán thì böõa aên laïi baày troø kham khoå, rau muoáng muoái vöøng ñeå toû cho thaáy söï soáng ñaïm baïc.

Nhöng, maø thoâi anh aï, mình chaû neân khaét khe quaù vôùi hoïc. Hoï hay khoe ñeïo ñöùc caùch maïng nhöng hoï cuõng hic laø con ngöôøi vôùi nhöõng duïc voïng coá höõu, oâng Traàn Vaên Höông chaúng ñaõ töøng than phieàn: neáu dieät heát tham nhuõng thì khoâng coøn moät coâng chöùc naøo laøm vieäc nöõa. OÂng vua Thaùi Lan coøn raàu ró hôn: Neáu giaûi quyeát baèng xöû töû keû tham nhuõng thì e raèng nöôùc toâi khoâng coøn moät ngöôøi daân naøo!

_ Vaâng, anh chieát trung theá cuõng phaûi. Baây giôø hoï môùi chaân öôùt chaân raùo vaøo ñaây, ta haõy ñôïi xem caùi ñaïo ñöùc caùch maïng cuûa hoï "cao raùo saïch seõ" theá naøo ñaõ. Toâi xin kieáu ñeå gaëp laïi sau; cô duyeân naøo ñaõ heát ñaâu voäi gì...

Töôûng raèng B seõ laïi gaëp A moät laàn moãi tuaàn nhö thöôøng leä, khoâng ngôø sau cuoäc ñaøm thoaïi treân ñaây, maõi gaàn hai naêm B môùi laïi tìm ñeán nhaø A. Nhìn thaáy baïn, A vöøa möøng vöøa thöông, möøng vì ñaõ laâu môùi thaáy maët baïn, maø thöông vì B khoâng coøn phong ñoä nhö tröôùc: da ñen saïm, quaàn aùo soác seách, ñaâu toùc bô phôø, chaû laø anh vöøa ôû khu kinh teá môùi trôû veà maø!

Nguyeân B laø moät coâng chöùc sôû coâng chính, töø khi veà höu môû moät cöûa hieäu laøm phoùng aûnh ñeå theâm thaét vaøo cuoäc soáng khieâm toán, nhöng vì coù moät caên nhaø xinh xeûo neân ñöôïc moät caùn boä Thaønh uûy ñeå yù, laøm baùo caùo lieät B vaøo giai caáp tö saûn, baét ñi khu kinh teá Leâ Minh Xuaân ñeå nhaø laïi cho caùn boä ôû. Anh ngaäm nguøi ñem gia ñình mình thaát thieåu ra ñi, tôùi nôi laø moät caên nhaø troáng, maùi toân, giöõa moät khu ñoàng khoâng moâng quaïnh, muoán coù nöôùc aên phaûi xaùch thuøng ñi baûy taùm caây soá, quanh nhaø coû cao hôn thöôùc, thöôøng coù raén reát ñeán thaêm. May anh baùn ñöôïc ñoà ñaïc cuõ vaø coù ít tieàn daønh duïm, neân tuy ñôøi soáng quaïnh hieâu nhöng khoâng ñeán noãi thieáu thoán quaù. Hôn moät naêm sau, nhôø moät ngöôøi baø con ruoät ñi taäp keát ngoaøi baéc trôû veà giöõ moät chöùc khaù cao, can thieäp duøm cho, vieän leõ B laø coâng nhaân vì anh duøng maùy phoùng aûnh ñeå saûn xuaát chöù khoâng phaûi laø tö saûn maïi baûn boùc loät nhaân daân, do theá anh ñöôïc trôû veà laïi thaønh phoá.

A oân toàn an uûi baïn:

_ Anh ñöôïc veà theá naøy laø thoaùt roài, bao nhieâu gian nan traõi qua mình coi nhö laø vaän naïn traùnh khoâng khoûi, baây giôø queân heát ñi ñeå laøm laïi cuoäc ñôøi. Saün maùy ñaây anh laïi kyø caïch qua ngaøy cuõng goïi laø taïm yeân...

_ Yeân gì, maùy phoùng aûnh khi toâi trôû veà hoï ñaõ thaùo maét caùi ñeøn laø boä phaän quan yeáu nhaát, coøn laøm aên gì nöõa...

_ Quaùi nhæ! Hay laø anh môû laïi caùi haøng baùn muïc kænh cuûa anh hoài tröôùc aáy.

_ Thoâi anh ôi, toâi môùi veà cuõng ñaõ nghe noùi haøng kính baây giôø eá laém.

_ AÁy laø hoï noùi khoâi haøi ñaáy: hoï muoán noùi coøn coù ít ngöôøi ñeo kính vì ai cuõng "saùng maét" ra roài. Anh cöù môû laïi ñi, khaùch haøng môùi, laïi chính laø caùc caùn boä ñaáy, ôû ngoaøi Haø Noäi muoán mua moät caùi kính maùt cuõng phaûi giaáy pheùp loâi thoâi laém...

_ Vaâng, ñeå thuûng thaúng seõ tính. Hoâm nay toâi chæ muoán noùi vôùi anh raèng, toâi cuõng saùng maét ra roài. Toâi tin töôûng ôû oâng Hoà bao nhieâu, giôø ñaây toâi môùi roõ caùi boä maët thaät cuûa oâng ta...

_ Toâi thì ñaõ sôï ngay töø ñaàu, töø khi thaáy maët ôû Ba Ñình neân toâi ñaõ phaûi di cö, khoâng ngôø oâng cheát roài maø chuû nghóa cuûa oâng coøn theo vaøo taän ñaây, keå ra toâi coøn khoå hôn anh nöõa, traùnh roài maø laïi khoâng thoaùt.

Baây giôø, caùc "ñoàng chí" khoâng ngôùt lôøi ca tuïng oâng vaø ñaõ laøm heát caùch ñeå daân mieàn nam toân thôø, naøo baét nhaø naøo cuõng phaûi treo aûnh ôû choã trang troïng nhaát, coù khi coøn baét ñaët treân caû aûnh thôû boá meï, vaø keû baèng chöõ raát lôùn treân töôøng phoá nhöõng lôøi vaøng ngoïc cuûa oâng. Nhö caùi caâu: "Nöôùc Vieät Nam laø moät, daân Vieät Nam laø moät, soâng coù theå caïn, nuùi coù theå moøn, song chaân lyù aáy khoâng bao giôø thay ñoåi." Anh nhôù raèng xöa kia, chính phuû Vieät Nam coäng hoøa coù bieåu ngöõ: "Ñöøng nghe nhöõng gì coäng saûn noùi, haõy nhìn kyõ nhöõng gì coäng saûn laøm". Thì nay coù keû nghòch tinh, laáy bieåu ngöõ naøy daùn ñeø leân doøng chöõ "Nöôùc Vieät Nam laø moät, daân Vieät Nam laø moät" thaønh ra moät bieåu ngöõ môùi: "Ñöøng nghe nhöõng gì coäng saûn noùi, haõy nhìn kyõ nhöõng gì coäng saûn laøm, soâng coù theå caïn, nuùi coù theå moøn, song chaân lyù aáy khoâng bao giôø thay ñoåi" Maáy anh caùn boä ñoïc thaáy, phaùt soát leân voäi vaøng laáy sôn pheát ñi cho kín. Trong khi ñoù, moät bieåu ngöõ khaùc "Hoà Chuû Tòch soáng maõi trong söï nghieäp cuûa chuùng ta" ngöôøi thì ñoåi laø "Hoà Chuû Tòch soáng maõi trong söï thaát nghieäp cuûa chuùng ta", coù ngöôøi laïi theâm "Hoà Chuû Tòch soáng maõi trong söï nghieäp cuûa quaàn chuùng ta". Bieåu ngöõ "Khoâng coù gì quyù hôn ñoäc laäp töï do" ngöôøi ta chöøa laïi moät chöõ laø "Khoâng töï do hôn, ñoäc laäp coù gì quyù?" Trong daân gian laïi coù caâu noùi laùi

_ Anh ñuû thaáy raèng toâ veõ bao nhieâu cuõng voâ ích, daân chuùng ñaõ baát maõn thì thaùnh soáng cuõng coi nhö "pha".

_ Nhöng anh khoâng theå khoâng coâng nhaän oâng laø ngöôøi thoâng minh vaø uyeân baùc ...

_ Vaâng, oâng laø ngöôøi raát thoâng minh, nhöng laø thöù thoâng minh xaûo traù, laät loïng. Moät anh coâng an keå raèng moät hoâm nhöõng sinh vieân toát nghieäp veà canh noâng Nga, hoài höông vaøo trình dieän, oâng heát lôøi khen ngôïi, roài hoûi: " Caùc chuù ñaõ hoïc thaønh taøi, chaéc laø hieåu bieát veà noâng nghieäp saâu roäng laém ñaáy nhæ?" Ñaïi dieän sinh vieân nhuõn nhaën thöa: "Daï, chuùng chaùu ñaõ chòu khoù hoïc hoûi nhieàu nhöng veà thöïc haønh thì chöa daùm quyeát laø thaáu trieät..." OÂng mæm cöôøi, "Thoâi toâi chæ hoûi moät ñieàu thöôøng thöùc thoâi. Con boø khi quyø goái ngoaøi ñoàng, quyø chaân naøo tröôùc?" Caû ñaùm ngaån toø te. Oâng chaäm raõi vöøa quaét maét vöøa noùi: "Hoïc laø phaûi ñi ñeán choã tinh vi, caùc chuù aï!" Boïn sinh vieân ra veà beõn leõn. Vaø anh coâng an keát luaän: "Ñaáy, caùc oâng xem, baùc hoïc roäng ñeán chöøng naøo!" Anh ta coù ngôø ñaâu ñaáy chæ laø maùnh khoùe duøng nhöõng nhaän xeùt vuïn vaët ít ai ñeå yù ñeán, ñeå "baét bí" vaø che daáu söï thaát hoïc cuûa mình.

_ Cheát, anh cho oâng Hoà laø thaát hoïc ö? Anh khoâng nghe noùi oâng bieát tôùi 7 ngoaïi ngöõ aø? Oâng ñaõ laøm baùo ôû Ba Leâ, laøm thô chöõ Haùn ôû beân Taøu. Toâi coù gaëp moät caùn boä giaø taám taéc khen thô chöõ Haùn cuûa oâng hay hôn caû thô Ñöôøng.

_ Toâi cho oâng Hoà laø thaát hoïc, vì oâng boân taåu giang hoà, laøm nhöõng ngheà moïn coøn chöa ñuû soáng, thôøi giôø ñaâu, thôøi gian naøo, oâng ñi hoïc ñöôïc ñeán nôi ñeán choán? Chaúng qua ôû rieát moãi nöôùc moät ít laâu, ai maø chaúng noùi ñöôïc daêm ba tieáng nöôùc aáy! Coøn thô chöõ Haùn coù theå hay, vaên Taây coù theå cöø, nhöng toâi khoâng daùm chaéc laø do oâng laøm ra. Laø vì moät ñoàng chí giaø cuûa oâng ñaõ tieát loä: "Nhöõng baøi xaõ thuyeát trong baùo Le Paria vaø cuoán Le Proceøs de la Colonisation francaise laø do hai oâng Phan Vaên Tröôøng vaø Nguyeãn Theá Truyeàn vieát döôùi moät teân kyù chung laø Nguyeãn AÙi Quoác. Nhö vaäy N.A.Q khoâng phaûi teân rieâng oâng Hoà maø laø teân chung cuûa moät nhoùm caùch maïng muoán oâng Hoà laøm ñaàu teâu. Coøn nhöõng thô chöõ Haùn, coù khi laø thô cuûa nhöõng vò tuùc nho nhö Phan Boäi Chaâu, Nguyeãn Thöôïng Hieàn, ai maø bieát roõ ñöôïc hö thöïc. Coøn caâu "Vì lôïi ích möôøi naêm troàng caây, vì lôïi ích traêm naêm troàng ngöôøi" giaù ñem dòch ra 7 ngoaïi ngöõ cuõng khoâng traùnh khoûi caùi taät queø quaët. Chæ coù 5 ñieàu daïy treû maø cuõng maáy chöõ "toát" nghe laï hoaéc. Caùi gì laø hoïc taäp toát, lao ñoäng toát! Nghe maø hoài töôûng laïi thôøi ngöôøi Phaùp baäp beï tieáng ta: boá-cuûa toát!