MIEÁNG ÑÆNH CHUNG

Cöïc laïc laø theá naøy ñaây: nhoïc nhaèn laän ñaän, uoång moät ñôøi thoâng minh? Ngoài moät mình trong quaùn vaéng, Xuaân Höông ñang chaùn chöôøng cho thaân theá, thì moät ngöôøi noùn döùa aùo xa böôùc vaøo. Troâng veû chöõng chaïc, tuoåi chöøng treân döôùi ba möôi, hình nhö ôû xa môùi ñeán, giaày coøn ñaày buïi.

Khaùch voäi noùi ngay:

_ May quaù ñöôïc gaëp quyù nöông! Chaû laø böõa noï bæ nhaân ñaõ ñeán maø chöa ñöôïc chieâm ngöôõng tö dung, neân chaúng ngaïi xa xoâi, hoâm nay phaûi ñeán nöõa, vì quyù nöông ñaõ daønh cho moät nöûa caûm tình roài...

_ Daønh cho moät nöûa caûm tình? Tieân sinh noùi theá laø sao cô, tieän thieáp khoâng hieåu?

_ Bæ nhaân coù vaät naøy, quyù nöông troâng thaáy laø hieåu ngay.

Lieàn ruùt trong tuùi ra moät phong giaáy ñaët leân baøn tröôùc maët Xuaân Höông. Naøng ngaäp ngöøng noùi:

_ Phong giaáy naøy daùn kín, thieáp ñaâu daùm ñöôøng ñoät…

_ Khoâng sao ñaâu. Hay thoâi, ñeå bæ nhaân ñöa trình cho phaûi pheùp.

Khaùch caån thaän boùc theo ñöôøng daùn, laáy ra moät maûnh hoa tieân. Hai tay naâng trình, Xuaân Höông ñôõ laáy môû ra xem, giaät mình thaáy tuoàng chöõ cuûa mình vieát:

Buïng baûo daï: Roõ nôõm thaät! Böõa aáy maéc dôû coù huøm ñaây maø... Voäi traán tónh ngay:

_ Xin tieân sinh mieãn traùch. Hoâm aáy trong nhaø laøm baùnh, ñang meâ man veà nhaøo vôùi naën, neân mang loãi thaát ngheânh.

_ Quyù nöông coi ñaáy, bæ nhaân noùi coù sai ñaâu! Ñaõ ñöôïc moät nöûa ñeä ra roài, nay xin cho neát nöûa ñeå trong nhaø ...

_ Caùi ñoù khoâng khoù. Chuùng ta laø con nhaø vaên töï maø! Tieân sinh haï coá, taát ñaõ xem qua thô cuûa thieáp: dôû hay tuøy löôïng ñaïi phöông, nhöng ñoù cuõng laø moät nöûa roài. Coøn nöûa kia veà phaàn tieân sinh...

_ AÁy cheát, quyù nöông tính sai roài, nöûa maø quyù nöông vöøa noùi ñoù, laø nöûa ñeä ra ngoaøi, coøn nöûa ñeå trong nhaø ñaâu ñaõ thaáy?

_ Thì vaên thô coù xöôùng aét coù hoïa chöù? Xin ñöôïc nghe giai cuù ñaõ, ñi ñaâu maø voäi?

_ Bæ nhaân xin thuù thaät: veà vaên noâm thì khaû naêng khoâng ñuû noùi tôùi, nhaát laø tröôùc maët Taï, Ban... Chæ xin ra ñeà ñeå bæ nhaân hoïc ñoøi laøm ñoâi vaàn phuù...

_ Ñaõ theá, daùm xin tieân sinh cho keû ngu ñoän naøy ñöôïc laõnh hoäi ít vaàn veà Dòch ñình Döông xa⁽²²⁾ chaúng haïn...

Xuaân Höông beøn môøi khaùch vaøo nhaø trong, xeáp choã tónh mòch, coù ñuû vaên phoøng töù baûo laïi theâm naäm röôïu bình traø, ñeå khaùch ngoài caáu töù...

Chöøng moät giôø sau, khaùch thoaùt caûo, dieän trình giai nhaân. Naøng vöøa ñoïc vöøa taám taéc khen: lôøi hay, vaàn chænh, yù laïi saâu saéc, thaät ñaùng taøi khoa giaùp. Kyø naøy tieân sinh öùng cöû ñi, theá naøo cuõng vöôït vuõ moân! Baây giôø trôøi ñaõ chieàu roài, môøi tieân sinh naùn laïi duøng böõa côm rau vôùi em nheù!

Khaùch vui veû ôû laïi, hai ngöôøi uoáng röôïu ngaâm thô raát laø töông ñaéc. Daàn daø cuõng nhö hoài noï: tieân sinh vôùi quyù nöông bieán ra anh vôùi em luùc naøo khoâng hay...

Sau ñoù, moät thaùng ñoâi tuaàn, coù khi ba boán, khaùch laïi tìm ñeán uoáng cheùn taåy traàn cho queân doïc ñöôøng gioù buïi. Roài moät hoâm, khaùch ngaäp ngöøng noùi nhoû:

_ Chaúng daáu gì em, anh ôû tænh nhoû, khoâng veà ñaây ñöôïc naêng nhö yù muoán, vaäy em thöû tính duøm xem... hay laø xuoáng tænh vôùi anh cho vui...

_ Nhöng coøn baø caû, bieát coù öng cho khoâng?

_ Khoâng öng roài cuõng phaûi öng, coát ôû anh maø! Cöù tin ôû anh laø xong xuoâi heát...

Nghe buøi tai Xuaân Höông meàm loøng, laïi nghó töø khi huøm ñi, mình chaúng doøm nom gì ñeán quaùn thaønh ra vaéng veû buoàn teânh. Thoâi thì laïi laøm hai laàn nöõa cuõng ñaønh, cho ñaùng caùi kieáp döï phaàn taøi saéc!

Theá laø nhaát quyeát deïp quaùn, theo chaøng xuoâi xuoáng Höng Yeân, chaáp nhaän moïi thöû thaùch... Coù bieát ñaâu laøm leõ kyø naøy khaùc xa kyø tröôùc: kyø tröôùc toång Coùc maùu meâ côø baïc boû mình troûng trô, nhöng vôï caû troïng tuoåi khoâng haønh haï mình. Coøn kyø naøy mình ñöôïc choàng naëng tình aâu yeám thì laïi bò coâ vôï caû treû trung cöù giöõ rieát anh chaøng khoâng dôøi nöûa böôùc, ñaåy mình vaøo caùi caûnh aên côm nguoäi naèm nhaø ngoaøi, chòu laøm sao cho thaáu!

Nhöõng ñeâm moät mình moät boùng, naøng khoâng ngaên ñöôïc noãi haän loøng, laåm baåm ruûa thaàm:

Noãi nieàm cuûa vôï leõ khoâng ai thaáu trieät baèng choàng. Nhöng choàng sôï ñieàu tieáng trong gia ñaïo laøm phoá xoùm cheâ cöôøi, neân ñaønh ngaäm mieäng, ñeå heát taâm trí vaøo vieäc duøi maøi kinh söû cho queân cay ñaéng.

Thaät may maén cho hai keû ña tình: noãi ñau ngaám ngaàm töôûng khoâng caùch naøo nguoâi ñöôïc, hay ñaâu con ñöôøng khoa hoaïn laïi giaûi thoùat duøm cho: khoa thi vöøa môû thì leàu choõng maáy kyø choàng ñeàu troùt loït, ñeán khi yeát baûng, teân chaøng loà loä ñöùng vaøo soá naêm. Ñuùng laø caù vöôït vuõ moân nhö lôøi Xuaân Höông tieân ñoaùn! Möøng naøy chöa heát laïi tieáp noãi möøng hôn: trong coù vaøi thaùng, ñöôïc boå tri phuû Vónh töôøng. Voäi thu xeáp vieäc nhaø: môùi ñi nhaäm chöùc nôi xa, chöa tieän ñem theo heát gia tieåu, thì vôï caùi con coät haõy ôû laïi phuïng döôõng meï giaø vaø troâng nom ruoäng nöông nhaø cöûa, taïm chæ moät mình coâ hai theo haàu côm nöôùc, yeân oån ñaâu ñaáy roài seõ tính sau...

Theá laø moät sôùm Xuaân Höông cuøng choàng tröïc chæ phuû ñöôøng. Ñeán nôi, naøng thôû phaøo nheï nhoõm: töø ñaây, vôï caû vôï hai cuõng laø vôï caû, caâu noùi ñuøa trôû thaønh söï thaät, mình nghieãm nhieân laø baø phuû Vónh Töôøng teânh teânh moät vai maïnh phuï...

Phuû ñöôøng naèm treân bôø soâng Hoàng, chung quanh caây coái um tuøm, nhöõng khi roãi raûnh vôï choàng ñoái dieän ñaøm taâm, naøng chuoát neân lôøi thô sieâu thoaùt, khoâng coøn caùi gioïng tinh ranh boùng gioù thuûa coøn non tuoåi:

OÂng Phuû voán laø coát caùch vaên nhöôïc, trong tuoåi hoïc troø quaù chuyeân caàn ñeøn saùch, neân söùc voùc moûi moøn, hoâm naøo tan buoåi haàu saùng cuõng phaûi nghæ tröa tónh döôõng. Nhöõng luùc naøy baø phuû ñöôïc thong thaû, hay ra ngoài chôi ngoaøi coâng ñöôøng, troø chuyeän vôùi nhöõng daân ñöùng chôø noäp ñôn buoåi chieàu. Coù khi xem ñôn

thaáy vieäc naøo khoâng quan troïng thì töï yù giaûi quyeát, coát nheï vieäc cho choàng.

Moät hoâm, moät oâng höông coáng xin pheùp moå traâu.YÙ chöøng muoán traùnh tieáng moå cho laø khoâng nhaõ, neân oâng vieát: xin laøm traâu. Baø phuû khoâng nín ñöôïc cöôøi, pheâ ngay:

Tha hoà cho oâng coáng laøm thaân con traâu!

* * *

Laïi coù laàn chò Nguyeãn Thò Ñaøo, vôï goùa moät anh laùi ñoø ñaàu ñôn xin ruùt haïn tang choàng ñeå ñi taùi giaù laáy choã nöông töïa, vì quaù ngheøo khoå. Baø phuû caàm buùt vieát lieàn treân ñôn:

Nhöõng chuyeän naøy khi naøng keå laïi cho choàng nghe, oâng phuû chæ cöôøi, vì yeâu caùi tính cuûa vôï hoàn nhieân, khoâng coi khuoân pheùp vaøo ñaâu caû.

* * *

Vôï choàng soáng beân nhau thaät laø xöùng yù: khi traø röôïu, khi vaên thô söû saùch, cuoäc ñôøi ung dung töôi saùng, töôûng coøn haïnh phuùc naøo hôn!

Tieác thay, cuoäc vui naøo roài cuõng ñeán luùc taøn: söùc khoûe cuûa oâng phuû moãi ngaøy moät ñuoái, ñeán moät hoâm ñi kinh lyù mieàn xa bò caûm gioù söông, luùc veà naèm lieät caû tuaàn, roài cöù laû daàn, laû daàn, ñeán khi taét nghæ treân tay ngöôøi baïn chung tình...

Theá laø moät trôøi suïp ñoå tröôùc maét Xuaân Höông. Naøng oaùn taïo hoùa baát coâng, haän cuoäc ñôøi nghieät ngaõ, loøng thöông choàng töôûng haøng traêm naêm chöa döùt, ñaâu phaûi chæ ñeán maõn tang laø thoâi! Vì theá naøng ngheïn ngaøo thoån thöùc:

Moïi vieäc tang leã lo ñaày ñuû, Xuaân Höông trôû laïi Thaêng Long, möôùn moät caên nhaø nhoû ôû phoá Lyù Quoác Sö⁽²³⁾ gaàn ngoõ huyeän Thoï Xöông, ñeå sôùm hoâm thôø cuùng oâng Phuû cho troïn ñaïo moät vò vong nhaân.

Moät mình voø voõ, caøng nghó caøng thaám thía caâu maù hoàng phaän baïc, roài laïi töï baøo chöõa: mình laø con nhaø daân daõ, giaù ñöøng treøo cao thì ñaâu ñeán noãi ngaõ ñau theá naøy.

Giöõa luùc aáy, nghe phía huyeän coù tieáng khoùc, hoûi ra môùi bieát laø baø huyeän khoùc choàng chaúng may taï theá hoâm tröôùc. Xuaân Höông caûm thaáy tình caûnh sao maø y heät nhö cuûa mình, vì baø huyeän voán laø moät coâ gaùi queâ, neân laåm baåm maáy caâu nhaén ngöôøi maø cuõng laø töï nhuû:

Vaû laïi nhöõng baïn beø thaân tình khi tröôùc ñeàu löu laïc tha phöông, khoâng gaëp ai ñeå vui cöôøi ngaâm vònh nöõa. Chæ coù moät laàn ñi reõ qua moät ngoõ nhoû ñeå ra bôø soâng, thaáy maáy baø sì suïp leã baùi tröôùc moät ngoâi ñeàn ñaët treân choøi cao khoùi höông nghi nguùt, naøng gheù vaøo xem taám baûng treân cöûa ngoaøi, môùi bieát laø thôø Saàm Nghi Ñoáng, thaùi thuù bò vuøi thaây treân goø Ñoáng Ña daïo naøo. Lieàn hoûi maáy baø ñi leã:

_ Ñaây laø nôi thôø cuûa ngöôøi Taøu, sao caùc baø laïi ñeán vaùi laïy laøm gì?

Môùi bieát laø ngöôøi Taøu sau khi tìm ra ñöôïc thaây hoï Saàm⁽²⁴⁾ coøn boïc trong quaàn aùo töôùng voõ, ñaõ xaây moä treân goø, roài laäp ñeàn ôû ñaây vaø loan truyeàn laø thieâng laém. Maáy baø kia sôû dó ñeán leã taï, vì maáy ñöùa treû nhoû ñi chaên traâu treân goø, ñaõ voâ yù baøi tieát treân moä Saàm neân khi veà nhaø bò soát meâ man...

Naøng böïc mình, khaåu chieám maáy caâu:

Anh huøng noãi gì? Bò quaân ta gieát cheát, laïi ñi traû thuø maáy ñöùa treû nít...

* * *

Xuaân Höông soáng heo huùt theá maø thaám thoaùt ñaõ hôn möôøi naêm qua. Ñeán luùc an ninh trôû laïi thì ñaø sang maáy naêm Gia Long roài! Söï oån ñònh khoâng phaûi do taøi vua môùi, maø chæ laø qua bao thôøi giaëc giaõ, nhaân daân chaùn naûn caûnh luïc ñuïc gaây goå, neân nöùc loøng hoøa hoaõn ñeå xaây döïng laïi queâ höông.

Noùi ñeán queâ höông, naøng söïc nghó: mình tuy sinh tröôûng ôû ñaát Baéc nhöng mang doøng maùu mieàn Trung, baáy laâu nay laän ñaän chöa bao giôø thaêm ñöôïc nôi goác gaùc, baây giôø bình yeân cuõng neân thu xeáp veà chôi moät phen cho bieát.

Ñöôøng boä nhoïc nhaèn, thaân gaùi khoù beà kham noåi, naøng lieàn cuøng baø vuù ra beân Nöùa hoûi ngaøy coù chuyeán vaøo Ngheä, roài veà saém söûa haønh lyù, hai ngöôøi daét nhau

ñuùng heïn xuoáng thuyeàn.

Gaàn tröa, thuyeàn gaëp nôi khuùc soâng heïp laïi: hai bôø, hai quaû nuùi söøng söõng chaâu ñaàu vaøo nhau. Xuaân Höông thöôøng nghe noùi vuøng Keû Sôû coù ñoaïn soâng goïi laø Keõm Troáng, lieàn xöôùng leân caâu hoûi:

Thaáy laùi thuyeàn baûo ñuùng, naøng tieáp:

Baùc laùi troá maét:

_ UÛa, coâ laøm thô? Vaäy laø gioûi thieät chôù phaûi chôi!

Nhöng baø vuù laåm baåm, chæ ñuû Xuaân Höông nghe:

_ Möôøi maáy naêm roài, roäng heïp, cöûa mình cöûa ta, böng boàng böng bít, chæ oâng phuû bieát laø ñuû roài, nhaéc maõi laøm chi?

_ U ôi, em noùi ñeå nhöõng ai hay nghó ñaâu ñaâu muoán hieåu sao thì hieåu, cho boõ caùi tieáng yeâu tinh thaàn nöõ hoï ñaët cho mình, coøn loøng em, baáy laâu nay theá naøo, u ñaõ thöøa roõ...

Töø ñaáy vaøo Quyønh Löu, hai ngöôøi ñöôïc laùi thuyeàn öu ñaõi, haønh khaùch neå vì, neân cuoäc haønh trình chaám döùt trong vui veû thoaûi maùi.

Leân boä, nhìn quanh mình, quang caûnh thaät tieâu ñieàu: veát thöông chieán söï chö haøn gaén ñöôïc heát, ruoäng vöôøn nöùt neû, nhaø cöûa ñoå naùt haõy coøn nhieàu, daân chuùng laïi löa thöa, hình nhö soá ñoâng ñaõ chaïy veà tænh thaønh cho deã soáng hôn.

Doï daãm maõi môùi tìm ra maáy gia ñình hoï Hoà, thì nhöõng ngöôøi ít tuoåi khoâng hieåu gì chuyeän cuõ ñaõ ñaønh, ngay nhöõng ngöôøi naêm saùu möôi cuõng khoâng nhôù ñöôïc gì chính xaùc.

Loøng buoàn röôøi röôïi, Xuaân Höông cuøng baø vuù taûn boä caùc nôi, xem phong caûnh cho khuaây. Ñi qua moät nôi goïi laø Cöûa Ñoù, naøng mæm cöôøi:

_ Cöûa gì laø Cöûa Ñoù? Laøm cho em nghó ñeán Cöûa Ñaây!

Baø vuù laåm baåm:

_ Em chæ theá thoâi, khoâng luùc naøo nghó gì cho ñöùng ñaén caû...

Thì u troâng ñaáy: hai quaû nuùi kia giaùp nhau, ngoïn ngöûa ra maø chaân chuïm laïi, coù khaùc gì caùi hom⁽²⁵⁾ ñeå ngöôïc, töøng thu huùt vua chuùa cuøng vaên nhaân quaân töû khoâng? Cho neân em baûo:

* * *

Ñöông daïo chôi, moät hoâm Xuaân Höông chôït nhôù ra hoài tröôùc chieâu Hoå vaøo laøm quan trong naøy, beøn tìm ñeán moät hai phuû huyeän hoûi thaêm ñaùm nha laïi, thì ñöôïc bieát hoï Phaïm ñaõ thaêng thuyeân töø laâu, hieän giöõ chöùc lôùn ôû Phuù Xuaân.

Thaáy ñöôøng xa cuõng ngaïi, vaû laïi ñi thaêm caäu chieâu chæ ñeå bieát hieän tình baïn cuõ maø thoâi chöù khoâng döï tính gì heát. Nhöng caát coâng vaøo ñaây chaúng ñöôïc vieäc gì thì ra veà sao ñaønh? Nghe noùi doïc ñöôøng non cao bieån roäng, nhieàu nôi huøng vó, neân laïi nöùc loøng, ñi cho bieát ñoù bieát ñaây.

Qua ñeøo Ba Doäi, naøng vöøa treøo vöøa ngaâm:

Tôùi ñöôïc Phuù Xuaân roài thì thaêm tin cuõng deã: hoï Phaïm ñöông laøm quan lôùn trong vieän Haøn Laâm⁽²⁶⁾ Tìm ñeán cöûa vieän, xin vaøo yeát kieán, thì lính canh quaùt thaùo:

_ Caùc muï lôùn maät thieät! Cuï lôùn ñaây nghieâm laém, ñaõ ra leänh khoâng bao giôø cho ñaøn baø vaøo dinh, thoâi lui ñi ñöøng keâu naøi voâ ích!

Xuaân Höông lieàn vieát teân vaøo tôø hoa tieân, roài khaån khoaûn noùi vôùi teân lính:

_ Thoâi, chuùng toâi cuõng chaúng daùm vaøo quaáy nhieãu cuï lôùn. Chæ xin chuù laøm ôn trình duøm maûnh giaáy naøy.

Noùi hai ba laàn, teân lính môùi baèng loøng caàm giaáy ñi. Moät laùt sau, haén trôû ra, traû laïi tôø hoa tieân. Xuaân Höông lieác maét qua, thaáy döôùi teân mình coù hai doøng roõ laø neùt cuûa "huøm":

Hai caâu thaät soã saøng nhöng naøng khoâng giaän, coøn möøng raèng cuï lôùn chöa bò choán quyeàn moân laøm maát baûn saéc, vaãn coøn loái cuø nhaày nhö tröôùc, lieàn mæm cöôøi laáy giaáy vieát moät veá ñoái ñeå giôõn laïi:

Laïi nhôø lính ñem trình. Khoaûnh khaéc, lính caàm ra tôø giaáy cuûa mình nhö tröôùc, theâm coù veá ñoái laïi:

Roõ laø naøng duïng yù goïi chaøng baèng ñinh laø ñöùa thì chaøng cuõng chaúng tha gì, khoâng cheâ naøng laø ñó! Nhöng ñeàu tuyeät dieäu laáy trong 12 chi ñoái laïi chöõ trong l0 can, maø haøm ñöôïc hai caâu chöûi ruûa ñoái nhau.

Vöøa xem qua, laïi nghe lính noùi:

_ Thoâi veà ñi? Cuï lôùn truyeàn khoâng ñöôïc ñöa giaáy tôø gì vaøo nöõa!

Xuaân Höông giaän tím maët, keùo baø vuù ra veà, laåm baåm:

_ Quaân naøy ba que thaät, u aï! Heã treøo leân ñöôïc baäc thang danh voïng laø maát heát tình ngöôøi? Ñaïo ñöùc cuûa chuùng laø theá ñaáy, coù khaùc gì caùi aùo caø sa khoaùc ngoaøi maø beân trong chæ laø con thuù! Chæ tieác raèng khi bieát maët thaät cuûa nhöõng ngöôøi mình tin yeâu thì mình ñaõ giaø roài...

Khoâng coù caùi buoàn naøo thaám thía hôn caùi buoàn cuûa Xuaân Höông treân ñöôøng töø giaõ Phuù Xuaân laän ñaän trôû veà Thaêng Long. May ñöôïc baø vuù khuyeân giaûi voã veà neân cuõng daàn daàn khuaây khoûa.

Töø khi ueå oaûi trôû veà phoá Lyù Quoác Sö, nhöõng luùc ñeâm khuya moät mình moät boùng tröôùc ñóa ñeøn daàu leo leùt sôïi baác ñaõ gaàn xô, moãi tieáng troáng caàm canh töø beân huyeän Thoï Xöông vaúng ñeán laïi gieo vaøo taâm tö moät noãi quaïnh hiu chaùn chöôøng, khieán Xuaân Höông vieát ra lôøi thô ngheïn ngaøo chua xoùt:

Hoài töôûng nhöõng gaëp gôõ, nhöõng chia ly, nhöõng möøng giaän, yeâu thöông, nhöõng boàng boät boûng chaùy nhöng vöøa böøng ñaõ taét, ñaùm reâu hoøn ñaù ñaâm toaïc xuyeân ngang cuõng chæ cung öùng cho söï ñoøi hoûi ñöôïc moät chuùt con con, naøng caøng ngaùn cho phaän mình, laïi caøng xoùt xa cho soá kieáp maù hoàng...

Theá roài qua nhöõng cuoäc tænh say voäi vaõ, boùng traêng khuyeát vaãn chöa troøn, maø quanh mình laïi ñieàu ong tieáng ve mai mæa laø laúng lô sa ñoïa, loøng naøng caûm thaáy traøn ñaày oaùn haän:

Chuoâng saàu chaúng ñaùnh côù sao "om" ?

Noãi oaùn haän cuûa naøng khoâng caùch naøo giaûi toûa vì bò theå chaát chi phoái, chæ thôøi gian môùi daàn daàn laøm phai môø ñi trong saéc thaùi bi quan, khieán naøng roài khoâng tha thieát gì nöõa, chæ coøn laïnh luøng chaùn gheùt moïi söï maø thoâi.

Caâu "thaân naøy ñaâu ñaõ chòu giaø tom" coù veû thaùch thöùc con taïo, thöïc ra chæ ñeå töï an uûi mình, vì moät khi "boùng ñaõ vaân vaân xeá chieàö' chæ ngaên sao ñöôïc maøu thôøi gian ñieåm treân maùi toùc, nheo vaøo ñuoâi maét, vaø nhö sau naøy Taûn Ñaø ñaõ maùch: Chôï chieàu hoâm keû caép laûng thöa daàn! Baây giôø khaùch ngöôõng moä chæ tôùi lui trong ñòa haït vaên chöông, maø ngay trong ñòa haït naøy, khi ñeà caäp ñeán "xuaân tình" ñeán "thuù vui" cuõng khoâng coøn höùng thuù nhö thuôû ñöông hô hôù!

Cho neân mình "khoâng chòu giaø tom" maø roài hoaøng hoân ñoå xuoáng, boùng giai nhaân laëng leõ chìm daàn, chìm daàn roài tan bieán vaøo queân laõng... Ñeán noãi sau naøy khoâng coøn ai bieát naøng ñaõ lìa traàn vaøo ngaøy, thaùng, naêm naøo, bao nhieâu thi phaåm coù baûn thaûo naøo löu laïi.

Nhöng baûn thaûo naøo quyù baèng söï truyeàn khaåu ñôøi ñôøi thích thuù cuûa quoác daân!

Ñaëc tính thô Hoà Xuaân Höông laø kheâu gôïi nhuïc theå, moät söï kheâu gôïi khoâng pha maøu lyù trí hay thaàn bí nhö ta töøng gaëp trong taùc phaåm cuûa nhöõng thi nhaân ñöôïc goïi laø öôùt aùt. Kheâu gôïi ôû ñaây laø ñeà caäp ñeán khoaùi caûm nhuïc duïc moät caùch tha thieát, maø nhaø phaân taâm hoïc coù theå cho laø moät traïng thaùi thaàn kinh bò aùm aûnh, hay moät söï baát maõn khieán cho theøm khaùt thoûa maõn. Duøng nhöõng hình aûnh taùo baïo, nhöõng lôøi noùi boùng gioù, nöõ só ñaõ khoâng kieâng neå gì caùc ñieàu caám kî cuûa Khoång giaùo ñöông ñöôïc toân suøng, vaø nhö vaäy laø ñaõ vöôït xa ra ngoaøi khuoân khoå cuûa thôøi ñaïi. Nhöng nguøoân caûm höùng, thì laïi gaàn guõi vôùi goác gaùc bình daân cuûa naøng. Nhöõng phuï nöõ ngheøo vaø coâ ñôn hay coù thaùi ñoä ñaùnh lieàu hoaëc /aøm giaø nhieàu khi ñeán trô treõn cuõng khoâng ngaïi. Naøng thì hôn caùc baïn naøy nhôø thoâng minh vaø hoïc thöùc. Khieáu laøm thô cuûa naøng voán ñaõ kieät xuaát laïi ñöôïc hoã trôï baèng nhöõng töø ngöõ vöøa giaûn dò, vöøa töï nhieân, vöøa coù aâm ñieäu eâm aùi nhö ca dao, laøm cho caâu thô deã ngaâm nga, deã nhôù, do ñoù maø lan roäng mau leï ra quaûng ñaïi quaàn chuùng. Noùi ñeán aâm ñieäu thì tieáng Vieät ta voán laø do haøi aâm maø thaønh neân baèng traéc hoøa hôïp coát sao cho thuaän tai, vì theá: thöôïng bình thanh ñi vôùi daáu saéc daáu hoûi, bình thanh vôùi daáu naëng daáu ngaõ, thí duï: ño ñoù - ño ñoû - ñoø ñoõ, ñoø ñoï. Nhöõng chöõ ñoâi cuõng nhö hai chöõ ñi lieàn nhau, neáu chöõ treân thöôïng bình thì chöõ sau phaûi daáu saéc daáu hoûi, maø bình thanh thì daáu naëng daáu ngaõ. Nhieàu baøi thô raát hay vaø ñuùng nieâm luaät nhöng khoâng ñuùng vôùi baèng traéc rieâng cuûa tieáng ta, thaønh ra mang beänh khoå ñoäc, khoù ngaâm, thaønh ra khoù nhôù. Luaät baèng traéc naøy saün coù trong lôøi noùi töï nhieân. Thô Xuaân Höông phaàn nhieàu öùng khaåu maø ra, neân cuõng töï nhieân maø baèng traéc tieáp nhau ñuùng ñieäu.

Baûn tính cuûa Xuaân Höông laø luoân luoân choáng ñoái. Caùc nhaø nho ñöông thôøi ñoäng noùi hay vieát laø duøng chöõ Haùn cho ra veû thoâng thaùi. Theá laø naøng duøng tieáng ta ñoái laïi ñeå dieãn taû nhöõng ñieàu teá nhò boùng baûy chaúng keùm gì chöõ Haùn: do ñoù naøng ñaõ naâng tieáng noâm naøng cuûa ta leân haøng theå thöùc vaên chöông. Haønh ñoäng choái boû leà loái cuûa phaàn ñoâng, cuõng laø moät cöû chæ ñaùng troïng.

Theá thoâi, chöù cho Xuaân Höông laø moät nhaø caùch maïng, e raèng quaù laïm. Vì raèng soáng trong buoåi loaïn ly (cuoái Haäu Leâ 1786- 1789, Taây Sôn 1778-1801) qua cuoäc chieán thaéng vó ñaïi cuûa Nguyeãn Hueä, naøng khoâng moät caâu veà thôøi cuïc, chæ ñaû ñoäng phôùt qua veà Saàm Nghi Ñoáng sau khi haén ñaõ cheát.

Suoát ñôøi naøng chæ loanh quanh trong cuoäc nhaân sinh taàm thöôøng: khoå taâm veà caûnh leõ moïn, naøng khoâng choáng cheá ñoä ña theâ; buoäc phaûi laáy choàng vì leõ soáng, naøng ñaønh deïp boû söï ñoøi hoûi cuûa loøng rieâng. Tröôùc sau naøng chæ moät chöõ daønh. Tuy coù quaãy mình nhöng khoâng haêng haùi, khoâng quyeát lieät, naøng phaûn khaùng baèng nhaïo baùng, gaây tai tieáng baèng nhöõng töø ngöõ phoâ baøy laáp loù hoaëc noùi traïi noùi laùi.

Nhö vaäy, töôûng chaúng neân gaùn cho naøng nhöõng cao voïng maø naøng khoâng coù, maø chæ coi naøng laø moät nöõ só baát phuïc toøng, ñaõ traû thuø xaõ hoäi quanh mình baèng thöù khí giôùi vaên chöông thaät ñaëc saéc. Naøng ñaõ yeâu thöông, ñaõ ñau khoå nhö bao ngöôøi khaùc, song chæ rieâng naøng ñeå laïi cho chuùng ta nuï cöôøi cheá dieãu vöøa ngaïo ngheã vaø thaùc loaïn.

Chæ baáy nhieâu cuõng ñuû cho chuùng ta caûm meán vaø taùn thöôûng.

* * *