Noùi veà raén, ngöôøi Vieät Nam khoâng theå khoâng nhôù tôùi baøi thô ñaày raén cuûa hoïc giaû Leâ Quí Ñoân (1726 – 1784). Baøi thô naøy laø baøi thô öùng khaåu maø caäu beù Leâ Danh Phöông – Leâ Quí Ñoân sau naøy – laøm theo ñeà taøi maø oâng ngheø Vuõ Coâng Traán ra, nhaân caâu cuï ngheø Leâ Troïng Thöù, nguyeân Giaùm saùt Ngöï söû Haûi Döông, maéng con:

_ "(Con nhaø) raén ñaàu raén coå chaúng chòu hoïc haønh!"

Trong baøi thô taùm caâu sau ñaây, caäu beù leân taùm neâu ra ñöôïc baûy gioáng raén vaø caùi khaåu khí hoùa long cuûa caäu sau naøy:

_________________

RAÉN THEO ÑOÄNG VAÄT HOÏC

Raén (latinh: ophidia) thuoäc loaøi boø saùt, coù vaåy, khoâng tay chaân, maét khoâng mí, tai chìm, löôõi cheû, raêng nanh, trong moät soá ít loaïi coù noäc ñoäc, maùu laïnh, aên thòt. Noaõn sinh (sinh tröùng).

Treân toaøn theá giôùi coù hôn 2000 loaïi raén khaùc nhau, chia ra laøm 10 hoï chính:

1. Typhopidac: loaïi raén nhoû, gioáng giun, voâ haïi, ôû hang, ñuoâi taày, ôû xöù nhieät ñôùi. Thöùc aên chính laø coân truøng, kieán, giun, aáu truøng. Maàu naâu hay ñoû.

2. Leptotyphopidac: loaïi raén muø ôû hang nhö loaïi treân, thaáy nhieàu ôû Phi chaâu, Taây nam AÙ chaâu vaø Myõ chaâu. Maøu naâu hay ñen.

3. Ilysidac: cuõng thuoäc loaïi raén voâ haïi, ôû hang hay döôùi nöôùc, ít khi ôû treân maët ñaát. Thöùc aên: caùc raén khaùc, löôn. Loaïi ôû Nam Myõ, Mieán Ñieän, Maõ lai AÙ, Nam Döông coù maøu san hoâ, raát ñeïp nhöng ñoäc. Coù khaû naêng thay ñoåi maøu saéc tieäp vôùi maøu xung quanh ñeå töï veä. Noaõn sinh nhöng aáp tröùng töø trong thaân.

4. Uropeltidac: raén voâ haïi, ôû hang, ñuoâi toûe ra hai ngaønh ngaén nhoïn. Noaõn sinh nhöng aáp tröùng töø trong thaân. Coù nhieàu ôû Tích Lan vaø AÁn Ñoä.

5. Xenopelidac: caû hai haøm ñeàu coù raêng, maøu naâu ñaäm hoaëc ñen, daøi ba boä.

6. Boidac: thöôøng goïi laø traên, cöïc lôùn, coù loaïi daøi ñeán 30 boä (gaàn 10 thöôùc) nhöng khoâng coù noïc ñoäc. Tieâu hoùa baèng caùch co thaét, noaõn sinh nhöng aáp tröùng trong thaân. ÔÛ nhieät ñôùi vaø baùn nhieät ñôùi.

7. Colubridac: gia ñình naøy luùc nhuùc, hoãn taïp ôû cuøng caùc nôi, töø röøng nhieät ñôùi tôùi sa maïc, nuùi cao. Tuy nhieân coù theå chia laøm hai loaïi chính: ôû hang hoaëc ôû treân maët ñaát, ñoäc vaø khoâng ñoäc.

8. Micruridac: loaïi raén cöïc ñoäc, nhieät ñôùi: Nam Phi, trung Myõ, Nam Myõ, Nam AÙ. Hoå mang (cobra), hoå löûa (tiger snake), san hoâ (coral snake) thuoäc gia ñình naøy.

9. Hydrophiidac: raén bieån, coù noïc ñoäc, goàm 55 loaïi chia ra laøm hai tieåu gia ñình, chæ coù ôû Thaùi Bình Döông vaø AÁn ñoä Döông. Laticaudinac, goác uùc chaâu vaø hydrophiidac goác AÁn – Maõ.

10. Viperidac: raén ñoäc, ôû khaép nôi treân theá giôùi, tröø UÙc vaø Madagasca. Raén luïc (viper) vaø raén rung chuoâng (rattlesnake) raêng nanh coù theå gaäp laïi ñöôïc khi khoâng duøng tôùi.

RAÉN VÔÙI TAÂY PHÖÔNG

Noùi chung Taây phöông coù aùc caûm naëng neà ñoái vôùi raén. Ñoù laø aûnh höôûng cuûa Kinh Thaùnh, Thaàn thoaïi Hy Laïp, vaø töø ñoù thaønh kieán vaên hoïc vaø töø vaên hoïc.

1. Raén trong Kinh Thaùnh:

Sau Adam, con ngöôøi ñaàu tieân vaø ngöôøi nöõ, luùc ñoù coøn chöa ñöôïc ñaët teân, con raén laø ñoäng vaät thöù nhaát haân haïnh ñöôïc Kinh Thaùnh ñaëc bieät nhaéc tôùi, ngay töø chöông 3, trong Saùng Theá Kyù:

Vaû, trong caùc loaøi thuù ñoàng vaø Gieâ-hoâ-va Ñöùc Chuùa Trôøi ñaõ laøm neân, coù con raén laø gioáng quæ quyeät hôn heát. Raén noùi cuøng ngöôøi nöõ raèng: "Maø chi! Ñöùc Chuùa Trôøi haù coù phaùn daën caùc ngöôøi khoâng ñöôïc pheùp aên traùi caùc caây trong vöôøn sao?" Ngöôøi nöõ ñaùp raèng: "Chuùng ta ñöôïc aên traùi caây trong vöôøn, song veà phaàn traùi cuûa caây moïc giöõa vöôøn, Ñöùc Chuùa Trôøi coù phaùn raèng: Hai ngöôi chaúng neân aên ñeán vaø cuõng chaúng neân ñaù ñoäng ñeán, e khi hai ngöôi phaûi cheát chaêng." Raén beøn noùi vôùi ngöôøi nöõ raèng "Hai ngöôøi chaúng cheát ñaâu" nhöng Ñöùc Chuùa Trôøi bieát raèng heã ngaøy naøo hai ngöôøi aên traùi caây ñoù, maét mình môû ra, seõ nhö Ñöùc Chuùa Trôøi, bieát ñieàu thieän vaø ñieàu aùc.

Ngöôøi nöõ thaáy traùi caây cuûa caây ñoù boä aên ngon, laïi ñeïp maét vaø quí vì ñeå môû trí khoân, beøn haùi aên, roài trao cho choàng ñöùng gaàn mình, choàng cuõng aên nöõa. Ñoaïn, maét hai ngöôøi ñeàu môû ra, bieát raèng mình loõa loà, beøn laáy laù caây vaû ñoáng khoá che thaân. Loái chieàu nghe tieáng Gieâ-hoâ-va vaø Ñöùc Chuùa Trôøi ñi ngang qua vöôøn, Adam vaø vôï aån mình giöõa buïi caây, ñeå traùnh maët Gieâ-hoâ-va vaø Ñöùc Chuùa Trôøi.

Gieâ-hoâ-va Ñöùc Chuùa Trôøi keâu Adam maø phaùn raèng: "Ngöôi ôû ñaâu?" Adam thöa raèng: "Toâi coù nghe tieáng Chuùa trong vöôøn, beøn sôï bôûi vì toâi loõa loà, neân ñi aån mình." Ñöùc Chuùa Trôøi phaùn hoûi: "Ai ñaõ chæ cho ngöôi bieát raèng mình loõa loà? Ngöôi coù aên traùi caây ta ñaõ daën khoâng neân aên ñoù chaêng?" Thöa raèng: "Ngöôøi nöõ maø Chuùa ñaõ ñeå gaàn beân toâi cho toâi traùi caây ñoù vaø toâi ñaõ aên roài." Gieâ-hoâ-va Ñöùc Chuùa Trôøi phaùn hoûi ngöôøi nöõ raèng: "Ngöôøi coù laøm ñieàu chi vaäy?" Ngöôøi nöõ thöa raèng "Con raén doã daønh toâi vaø toâi ñaõ aên noù roài."

Gieâ-hoâ-va Ñöùc Chuùa Trôøi beøn phaùn cuøng raén raèng: "Vì maøy ñaõ laøm ñieàu nhö vaäy, maøy seõ bò ruûa-saû trong voøng caùc loaøi suùc vaät, caùc loaøi thuù ñoàng, maøy seõ boø baèng buïng vaø aên buïi ñaát troïn ñôøi. Ta seõ laøm cho maøy cuøng ngöôøi nöõ, doøng doõi maøy cuøng doøng doõi ngöôøi nöõ nghòch thuø nhau. Ngöôøi seõ giaøy ñaïp ñaàu maøy, coøn maøy seõ caén goùt chaân ngöôøi." Ngaøi phaùn cuøng ngöôøi nöõ raèng: "Ta seõ theâm ñieàu cöïc khoå boäi phaàn trong côn thai ngheùn, ngöôøi seõ chòu ñau ñôùn moãi khi sanh con, söï duïc vong ngöôøi phaûi xu höôùng veà choàng, vaø choàng seõ cai trò ngöôi." Ngaøi laïi phaùn cuøng Adam raèng: "Vì ngöôi nghe theo lôøi vôï maø aên traùi caây ta ñaõ daën khoâng neân aên, vaäy ñaát seõ bò ruûa saû vì ngöôi, troïn ñôøi ngöôi phaûi chòu khoù nhoïc môùi coù vaät ñaát sanh ra maø aên. Ñaát seõ sanh choâng gai vaø caäy taät leâ, vaø ngöôi seõ aên rau cuûa ñoàng ruoäng, ngöôi seõ laøm ñoå moà hoâi traùn môùi coù maø aên, cho ñeán ngaøy naøo ngöôi trôû veà vôùi ñaát, laø nôi maø coù ngöôi ra, vì ngöôi laø buïi, ngöôi seõ trôû veà bui."

A-dam goïi vôï laø E-va vì laø meï cuûa caû loaøi ngöôøi.

Gieâ-hoâ-va Ñöùc Chuùa Trôøi laáy da thuù keát thaønh aùo daøi cho vôï choàng A-dam vaø maët laáy cho.

Gieâ-hoâ-va Ñöùc Chuùa Trôøi phaùn raèng: "Naøy, veà söï phaân bieät ñieàu thieän vaø aùc, loaøi ngöôøi ñaõ thaønh moät böïc nhö chuùng ta, vaäy baây giôø ta haõy coi chöøng, e loaøi ngöôøi giô taây leân cuõng haùi traùi caây söï soáng maø aên vaø ñöôïc soáng ñôøi chaêng." Gieâ-hoâ-va Ñöùc Chuùa Trôøi beøn ñuoåi loaøi ngöôøi ra khoûi vöôøn, roài ñaët taïi phíc ñoâng vöôøn E-den caùc thaàn cheâ-ru-bin vôùi göôm löôõi choùi loøa ñeå giöõ con ñöôøng ñi ñeán caây söï soáng.

Saùng Theá Kyù 3:1 – 24

United Bible Societies, 20M – 1994

Töø ñoù con raén trôû thaønh bieåu töôïng cuûa caùm roã vôùi ñaëc tính xaáu xa nhaát laø söï quæ quyeät.

II. RAÉN TRONG NGUÏ NGOÂN HY LAÏP

Aesop – theá kyû thöù VII va VI tröôùc Coâng Nguyeân keå boán chuyeän cuøng raén. Trong caû boán truyeän, con raén ñeàu xaáu.

1. Raén ñoäc: Ngöôøi Baãy Chim Vaø Con Raén Luïc

Moät ngöôøi chuyeân baãy chim moät hoâm mang nhöïa dính vaø gaäy goäc ñi ra ngoaøi baét chim. Troâng thaáy con chim keùt ñang ñaäu treân moät caùi caây, anh ta thích quaù muoán baét noù, beøn töø töø ñöa gaäy leân nhaém cho ñuùng taàm, taát caû taâm trí taäp trung veà trôøi. Trong khi chaêm chuù nhìn leân nhö theá, anh ta voâ yù daãm leân moät con raén luïc ñang nguû phía tröôùc. Con raén luïc quay ngoaét veà phía anh ta, moå anh; vaø anh ta vöøa ngaát ñi vöøa töï nhuû "Thöông thay cho ta! Trong khi ta nhaém saên con naøy thì chính ta laïi voâ yù rôi vaøo baãy cheát."

2. Raén laáy oaùn traû aân: Ngöôøi Noâng Phu Vaø Con Raén

Moät ngöôøi noâng phu trôû veà nhaø vaøo moät ngaøy ñoâng, thaáy moät con raén naèm soùng söôït beân bôø daäu, nöûa soáng nöûa cheát vì laïnh. Ñoäng loøng traéc aån thöông con vaät nhoû, anh ta boû noù vaøo trong ngöïc aùo vaø mang noù veà nhaø ñaët beân loø söôûi. Chaúng bao laâu sau khi hôi aám hoài sinh noù, con raén baét ñaàu taán coâng nhöõng ñöùa treû trong leàu. Thaáy theá, ngöôøi noâng phu vì loøng traéc aån ñaõ caàu cöùu ñôøi noù, naém laáy caùi chaày vaø neän con raén cheát ngaéc ngay döôùi chaân anh ta.

3. Raén traû thuø: Con Raén Vaø Con Chim Öng

Moät con raén vaø moät con chim öng ñaùnh nhau trong moät traän töû chieán. Con raén thaéng theá vaø saép laøm con chim öng ngheït thôû. Moät ngöôøi noâng daân thaáy theá beøn chaïy laïi gôõ voøng cuoán cuûa con raén vaø ñeå con chim öng bay thoaùt.

Con raén töùc giaän vì bò xoång maát moài, sau ñoù ñaõ nhaû noïc ra vaø phoùng noïc vaøo caùi tuø vaø uoáng nöôùc cuûa ngöôøi noâng phu. Baùc nhaø queâ naøy khoâng bieát hieåm hoïa ñang rình chôø mình, saép söûa uoáng thì con chim öng bay tôùi laáy caùnh ñaùnh vaøo tay baùc, laáy moùng quaép laáy caùi tuø vaø, mang ñi.

4. Raén thaø laøm chaân tieåu nhaân khoâng chòu laøm nguïy quaân töû: Ngöôøi Lao Ñoäng Vaø Con Raén

Moät con raén laøm hang ôû gaàn ngöôõng cöûa moät tuùp leàu tranh kia, moät hoâm moå maïnh vaøo ngöôøi ñöùa con trai nhoû cuûa chuû tuùp leàu laøm thaèng beù cheát khieán cha meï noù voâ cuøng ñau loøng. Ngöôøi cha quyeát taâm gieát con raén, vaø ngaøy hoâm sau, nhaân luùc con raén boø ra khoûi hang kieám moài, vôù ngay laáy caùi rìu, nhöng vì quaù haáp taáp neân ñaõ cheùm huït caùi ñaàu maø chæ cheùm ñöùt ñöôïc moät maåu ñuoâi cuûa noù thoâi.

Moät thôøi gian sau, ngöôøi chuû tuùp leàu, e con raén seõ caén caû mình nöõa khoâng chöøng, ñaõ coá gaéng giaæ hoøa vôùi noù, neân ñaët baùnh vaø muoái gaàn hang noù. Con raén, kheõ rít leân, noùi: "Töø nay trôû ñi seõ khoâng coù hoøa bình giöõa chuùng ta, vì baát cöù khi naøo thaáy oâng toâi seõ nhôù tôùi caùi ñuoâi cuït cuûa toâi maø baát cöù khi naøo thaáy toâi, oâng laïi seõ nghó tôùi caùi cheát cuûa con oâng."

Khoâng ai thöïc söï queân ñöôïc veát thöông khi ñoái dieän vôùi chính keû ñaõ gaây ra nhöõng veát thöông ñoù.

Ñieåm khaû thuû duy nhaát maø Aesop cho loaøi raén chính laø quyeát taâm laøm chaân tieåu nhaân naøy. Ñaây cuõng laø ñieàu maø nhaø vieát thaàn thoaïi AÁn Ñoä, Vishnu Sharma, ñoàng yù vôùi nhaø vieát thaàn thoaïi Hy Laïp, qua truyeän "Ngöôøi Baø La Moân vaø con raén hoå" trong cuoán Pancatantra löøng danh cuûa oâng maø trong ñoù oâng cuõng vieát boán truyeän veà raén.

III. RAÉN TRONG VAÊN HOÏC & TRIEÁT HOÏC

Moät nhaän ñònh saâu xaùt, moät nhaän ñònh tinh vi, neáu kheùo dieãn taû baèng nhöõng hình töôïng giaàu caûm tính hay gaàn söï thaät, seõ deã trôû thaønh moät psyche (taâm thöùc) taäp theå, yù thöùc coäng ñoàng (collective consciousness), moät phöông chaâm xöû theá, moät tieâu chuaån chaân lyù khoâng caàn phaûi chöùng minh.

Töông töï nhaän ñònh à ñònh kieán:

"Nuoâi oâng tay aùo" cuûa ta,

"Nhìn sôïi daây thöøng hoùa ra con raén" cuûa AÁn Ñoä, nhaän ñònh à ñònh kieán:

"Söôûi aám con raén trong ngöïc aùo" cuûa Aesop ñaõ bao truøm leân vaên hoïc – trieát hoïc Taây phöông.

Thi só Phacdrus, qua baûn dòch "Nguï ngoân" (khoaûng 25 tröôùc Coâng Nguyeân) ñaõ cho vaên hoïc La tinh chaâm ngoân raèng:

"Colubiram sustilit sinuque fovet, contra se ipse misericors" (haén ñaõ mang vaø nuoâi döôõng trong ngöïc aùo moät con raén, chaêm soùc aân caàn, choáng laïi quyeàn lôïi cuûa chính mình).

Petronius, trong taùc phaåm Satyricon (khoaûng 60 sau Coâng Nguyeân) vieát: "Tu vioeram sub ala nutricas". (anh ñang nuoâi moät con raén trong ngöïc aùo anh).

Trieát gia Hoøa Lan Didier Eramus (1467 – 1536) vieát töông töï trong taùc phaåm Adagia (IV, ii, 40): "Serpentum in sinu fovere"

Trong vaên hoïc Anh, thi haøo Geoffrey Chaucer (1340 – 1400) vieát trong The Somnours Table "Be war from hir that in the thy bosom slepth." Trong Truyeän Ngöôøi Thöông Gia:

Thi haøo William Shakespeare (1564 – 1616) vieát trong vôû Henry Ñeä Luïc iii, 1.343 (1590): "I fear me you but warm the starved snake who, cherish’ñöôïc in your breast, will sting your hearts." Vaø trong Richard Ñeä Nhò iii, 2:131 (1595): "Snake, in my heart-blood warm’ñöôïc that sting my heart."

"Nuoâi raén, raén caén ngöïc" – ñaõ trôû thaønh thaønh ngöõ cuûa nhieàu nöôùc.

"To nourish a viper in one’s bosom" (nuoâi raén trong ngöïc aùo) John Ray, English Proverbs (1670) trang 198. Fuller, Gnimologia (1732) caâu 5210 chæ thaùi ñoä töû teá nhöng daïi doät.

"Put a snake in your bosom, and it will sting when it is warm." (Ñeå con raén trong ngöïa aùo, vaø noù seõ caén khi ñöôïc söôûi aám). - James Kelly, Scottish Proverbs (1721) trang 61, chæ söï voâ ôn baïc nghóa.

Tieán só Anh Samuel Johnson (1709 – 1784) ñaõ noäi taïi hoùa con raén thaønh duïc voïng trong con ngöôøi moät caùch xaâu saéc. Trong cuoán "Cuoäc Ñôøi" tieåu söû cuûa oâng do Boswell vieát, taùc giaû trích moät phaùt bieåu thaâm thuùy cuûa oâng:

"Every desire is a viper in the bosom, who, while he was chill, was harmless; but when warmth gave him strength, exerted it un poison." – Boswell, Life, 8 dec 1763.

(Duïc voïng naøo cuõng nhö moät con raén trong loàng ngöïc, con raén naøy, khi bò laïnh coùng thì voâ haïi, nhöng khi maø söï noùng aám cho noù söùc maïnh thì noù seõ xöû duïng söùc maïnh aáy moät caùch ñoäc haïi.)

Nhaø thô vaø ngöôøi keå truyeän noåi tieáng cuûa Phaùp Jean de La Fontaine (1621 – 1695) ñaõ quaûng dieãn laïi thaàn thoaïi cuûa Aesop vaø ñuùng theo tinh thaàn Phaùp, ñaõ raïch roøi vaïch ra moät thaùi ñoä xöû theá döùt khoaùt:

Hoïc giaû Ñoã Khaéc Sieâm, thaân phuï hoïc giaõ Ñoã Thoâng Minh (Nhaät Baûn) ñaõ dòch ra Vieät ngöõ vaø caû Anh ngöõ nöõa ñeå töø ñoù cuï Haø Khaéc Nguyeän ñaõ chuyeån vaàn nhö sau:

Ngöôøi Nhaø Queâ Vaø Con Raén

Nhaø nguï ngoân Esope keå chuyeän raèng coù moät ngöôøi nhaø queâ coù loøng nhaân töø nhöng khoâng ñöôïc khoân cho laém. Moät ngaøy muøa ñoâng, haén ñi daïo quanh sôû ñaát cuûa mình, troâng thaát moät con raén naèm daøi treân tuyeát, reùt coùng, teâ cöùng, baát ñoäng coù leõ chæ soáng theâm ñoä 15 phuùt nöõa laø cuøng.

Ngöôøi nhaø queâ nhaét noù leân, ñem veà nhaø vaø khoâng nghó gì ñeán haäu quaû cuûa vieäc laøm ñaày thieän taâm naøy, ñaët noù beân loø löûa, söôûi aám vaø hoài sinh cho noù. Con vaät vöøa ñöôïc aám noùng leân, ñaõ tænh taùo laïi vaø giaän döõ. Noù hôi ngöûng ñaàu leân vaø keâu kheø kheø ngay. Roài noù cuoän mình laïi, ñònh phoùng vaøo ngöôøi ñaõ laøm ôn cho noù, ngöôøi ñaõ cöùu maïng noù, ngöôøi cha cuûa noù.

Ngöôøi nhaø queâ noùi: "Ñoà voâ ôn, maøy traû ôn tao nhö vaäy haû? Maøy seõ cheát!" Noùi xong haén töùc giaän laáy caùi rìu cheùm con raén hai nhaùt, bieán noù thaønh ba con raén: moät caùi ñaàu, moät caùi mình vaø moät khuùc ñuoâi. Con vaät daõy duïa, coá gaéng töï raùp noái laïi nhöng voâ hieäu.

Chuùng ta neân coù loøng nhaân, nhöng nhaân töø vôùi ai? Ñoù laø vaán ñeà. Nhöõng keû vong ôn sôùm hay muoän cuõng cheát thaûm.

("Nguï ngoân La Fontaine, taäp 2 - NXB TaânVaên, Nhaät Baûn, 1993, trang 117, 118.)

Nhaø vaên taøi hoa Ñöùc, G.E. Lessing (1729 – 1781), nhaân thaùi ñoä khaét khe phaùt khôûi töø nguï ngoân Aesop ñaõ quaûng dieãn saâu roäng tôùi moät khuùc quanh baát ngôø: oâng caûnh giaùc ngöôøi ta neân thaän troïng tröôùc khi leân aùn söï voâ aân vaø nhieàu keû ñaõ gia aân vôùi yù ñoà vò kyû, xaáu xa.

Moät caäu beù moät hoâm chôi ñuøa vôùi moät con raén ñaõ thuaàn. "Naøy anh baïn nhoû thaân meán ôi!", caäu beù noùi, "ta ñaõ chaúng thaân maät vôùi mi theá naøy neáu noïc ñoäc cuûa mi chöa bò laáy ñi. Raén reát caùc ngöôøi laø loaøi boø saùt hieåm aùc, baát nhaân baát nghóa nhaát! Ta coøn nhôù roõ ñaõ ñoïc truyeän xaûy ra cho moät baùc noâng phu ñaùng thöông, ñaõ nhaët moät con raén, coù leõ la moät trong nhöõng toå tieân ngöôi, töø döôùi chaân giaäu, nôi noù naèm haàu nhö cheát vì laïnh coùng, vaø baùc ta vì loøng xoùt thöông maø caát noù vaøo ngöïc aùo, hy voïng noù coù theå hoài sinh nhôø hôi aám chaêng. Vöøa môùi hôi hôi tænh laïi laø con vaät khoán naïn ñaõ moå ngay aân nhaân cuûa noù, vaø con ngöôøi töû teá, toát buïng kia ñaõ ñi ñôøi nhaø ma."

_ "Toâi ngaïc nhieân quaù," con raén noùi. "Sao söû gia cuûa caùc caäu laïi coù theå thieân vò theá ñöôïc! Söû gia cuûa chuùng toâi laïi keå laïi chuyeän naøy hoaøn toaøn khaùc haún. Caùi baùc noâng phu toát buïng cuûa caäu aáy, töôûng con raén ñaõ cheát coùng roài, vaø vì noù laø moät loaïi baûnh neân löôïm laáy mang veà nhaø ñeå loät da. Coù phaûi theá khoâng naøo?"

_ "Caâm mieäng!" caäu beù ñaùp. "Coù keû voâ ôn khoán naïn naøo maø laïi thieáu lôøi bieän baïch bao giôø?"

_ "Ñuùng theá, con aï," cha caäu beù naõy giôø laéng nghe cuoäc noùi chuyeän, ngaét lôøi. "Ñoàng thôøi, baát cöù khi naøo maø con nghe noùi tôùi baát keå moät söï vuï voâ aân ñaùng keå naøo, haõy xem xeùt chi li moïi hoaøn caûnh tröôùc khi daùn leân cho moät ngöôøi caùi nhaõn hieäu khaû oá ñaùng kinh tôûm nhö vaäy. Nhöõng ngöôøi thi aân chaân chính hieám khi naøo maø laïi ban ôn cho phöôøng vong aân boäi nghóa; vì danh döï cuûa loaøi ngöôøi, ta hy voïng khoâng bao giôø. Coøn ñoái vôùi nhöõng keû gia aân maø ñaàu oùc laïi heïp hoøi ích kyû thì, con aï, hoï xöùng ñaùng ñöôïc ñaùp laïi baèng söï voâ aân thay vì loøng tri aân."

Loaøi ngöôøi laø loaøi raén – ai raén reát hôn ai? Coù quaù nhieàu baèng chöùng cho thaáy raén thua to!