MUØA
XUAÂN VAØ AÂM NHAÏC
Tröông
Quyønh Haïnh
"Vaøi
neùt tieâu bieåu trong sinh hoaït vaên hoùa cuûa ngöôøi
Vieät: Tieáng Saùo Dieàu"
Vaên minh
Vieät Nam thuoäc veà neàn vaên minh thöïc vaät (civilisation
veùgeùtale): tre, nöùa, baàu, bì, khoai, quaû, gaïo v.v... taát
caû caùc loaïi thöïc vaïât nuoâi soáng con ngöôøi, haøi
hoøa vôùi thieân nhieân vaø töø ñoù naûy sinh ra neàn aâm
nhaïc daân gian noùi raèng vaên hoùa daân gian (vietnam folklore)
noùi chung.
Daân toäc
hoïc döïa treân ba yeáu toá laø vaên hoùa vaät chaát, vaên
hoùa tinh thaàn, vaø vaên hoùa xaõ hoäi vaø daân toäc hoïc
caàn coù söï hoã töông lieân ngaønh khoa hoïc khaùc laø
khaûo coå hoïc vaø söû hoïc ñòa lyù hoïc.
Vieät Nam nhö
chuùng ta ñaõ bieát laø ôû trong vuøng nhieät ñôùi, vaø AÙ
nhieät ñôùi vaø trong vuøng Chaâu AÙ gioù muøa, gioù theo
muøa chu kyø. gioù muøa do töø chöõ Hy Laïp Muasin nghóa laø
muøa, laø nhöõng gioù muøa thoåi ñeàu ñaën haøng naêm. Con
ñöôøng vaän taûi haøng haûi maø ngöôøi ta coù theå ñaët
teân laø Con Ñöôøng Cuûa Gioù Muøa chaïy töø Trung Quoác
ñeán Ñòa Trung Haûi baèng caùch doïc theo nhöõng bôø bieån
cuûa Vieät Nam, Chaøm vaø nhöõng xöù khaùc cuûa Nam vaø
Ñoâng Nam AÙ Chaâu. Nhöõng cuoäc xaâm laêng baèng ñöôøng
bieån cuûa ngöôøi Java, Khmers (Cambodge), Maõ Lai, Moâng Coå,
vaø nöôùc Chaøm xaâm laêng Vieät Nam ñaõ ñöôïc
"ñieàu chænh" theo gioù muøa thuaän lôïi cho nhöõng
vieäc ñieàu ñoäng quaân baèng thuyeàn vaø taøu buoàm. Thôøi
kyø chieán tranh giöa Chaøm vaø Vieät Nam hay trong nhöõng
cuoäc noäi chieán giöõa Chuùa Trònh ôû mieàn Baéc vaø Chuùa
Nguyeãn ôû mieàn Nam vaøo theá kyû 17 vaø trong nhöõng traän
chieán giöõa nhaø Nguyeãn choáng laïi Taây Sôn vaøo theá kyû
18 laø do gioù muøa. Ngay caû trong traän chieán Vieät Nam, do
Ñoâ Ñoác Rigault de Genouilly, chæ huy haïm ñoäi Phaùp ñaõ
quyeát ñònh rôøi Ñaø Naüng (Tourane) ñeå xaâm chieám mieàn
Nam khi coù gioù muøa daãn oâng ta tôùi Nam Vieät deã daøng
hôn. Gioù muøa trôû neân moät ngöôøi thaân, quen bieát laâu
ngaøy doái vôùi daân chuùng Vieät Nam, vaø gioù muøa aûnh
höôûng saâu ñaäm qua vaên hoùa daân gian, thô truyeàn mieäng
do khaåu khí, öùng khaåu thaønh thô cuûa taâm hoàn hoøa bình
daân Vieät Nam. Thôøi Trònh-Nguyeãn phaân tranh coù caâu ca
dao: Laïy Trôøi Cho Choùng Gioù Noâm...
Thuoäc veà
ñôøi soáng vaên minh tre, nöùa neân caây tre coù aûnh
höôûng saâu ñaäm ñeán ñôøi soáng vaên hoùa tinh thaàn
cuûa ngöôøi Vieät. Tre ñeå laøm nhaø, duøng coät keùo, gaùc
ñoøn doâng, laøm goàng gaùnh, gioû may, vaø laøm nhaïc cuï.
Ñôøi soáng noâng thoân hieàn hoøa cuûa ngöôøi Vieät
ñöôïc bao boïc quanh luõy tre xanh ngaét, vaø caây tre chi
phoái hoaøn toaøn ñôøi soáng ngöôøi Vieät ôû noâng thoân,
thaäm chí caû reâ tre cuõng laøm ñöôïc ñieáu huùt thuoác
laøo.
Buoåi tröa
heø vôùi tieáng saùo dieàu vi vu treân cao laø moät khung
caûnh quen thuoäc khoâng theå thieáu vaéng ñöôïc ôû hoàn
thô Vieät Nam. Duïng cuï: goàm hai quaû baàu naäm khoâ, phôi
xong caét ñi phaàn ñaàu, voû baàu cöùng, khoâ khoâng bò
ñoä aåm hay bò nöôùc xuyeân thaám qua ñöôïc. Tieän ñaây
xin noùi theâm laø quaû baàu naám phôi khoâ coøn ñöôïc
duøng nhö bình röôïu cuûa daân toäc Kinh vaø daân toäc Taây
Nguyeân, do ñoù coù caâu Baàu Röôïu, Tuùi Thô. Trôû laïi
ñeà taøi saùo dieàu Vieät Nam, vôùi hai quaû baàu naám phôi
khoâ, vaø giöõa hai quaû baàu naøy luoàn moät oáng tre phôi
khoâ daøi ñoä 5cm. Luoàn oáng tre giöõa hai quaû baàu naám
khoâ vaø treo vaøo dieàu. Khi dieàu gaëp gioù bay leân cao,
gioù tuoàn vaøo oáng tre, vaøo hai traùi baàu coäng höôûng,
ta töôûng chöøng nhö coù ngöôøi thoåi saùo.
Khi dieàu bay
leân cao höôùng gioù (direction du vent) theo xöông soáng con
dieàu, hai caùnh dieàu caân xöùng vôùi höôùng gioù, gioù
tuoàn vaøo mieäng saùo töùc oáng tre vaøo hai traùi baàu
coäng höôûng, vaø tieáng saùo vi vu phaùt ra nhö coù ngöôøi
thoåi saùo. Ñöng veà phöông dieän phaân tích aâm nhaïc hoïc
thì tieáng saùo ôû ñaây khoâng coù giai dieäu (meùlodie)
nhaát ñònh naøo caû, töùc laø saùo vi vu theo tieáng gioù
maø thoâi, do ñoù khaùc vôùi tieáng saùo do ngöôøi thoåi
coù giai ñieäu, tình caûm, möôït maø. Giai ñieäu coù theå
laø thang aâm Sa Maïc, Kieàu Laãy, Tao Ñaøn, thô Hueá, Hoø
treân soâng nöôùc.So saùnh giöõa tieáng saùo do ngöôøi
thoåi vaø tieáng saùo dieàu thì cöôøng ñoä (intensiteù) nhö
nhau nhöng aâm saéc (timbre) cuûa hai tieáng saùo thì hoaøn
toaøn khaùc nhau, moät do thieân nhieân taïo thaønh, vaø moät
do saùng taùc ngheä thuaät laøm neân. Ñoái vôùi con dieàu
giaáy ñeå laøm saùo dieàu thì ñoâi khi ngöôøi ta ñaët
mieáng saùo moät phía ôû caùnh phaûi, moät phía ôû caùnh
traùi caân ñoái nhau, coù ngöôøi coøn caàu kyø theâm saùo
vaøo chính giöõa con dieàu. Con dieàu ñöôïc boài giaáy vaø
sôn raát cöùng, nhöng phaûi nheï nhaøng. Dieàu hai maët pheát
baèng giaáy vaø moät loaïi muõ caây vaø giaáy passomanh cho
dieàu. Thôøi tieát Vieät Nam coù gioù muøa nhaát ñònh ñeàu
ñaën haøng naêm. Gioù thoåi moät chieàu suoát ngaøy ñeâm,
dieàu bay leân raát cao, coù ngöôøi laäp caû tieáng khaùnh
baïc vaøo dieàu taïo ra tieáng keâu leng keng hoøa vôùi tieáng
saùo dieàu raát thô moäng (romantique). Ngöôøi noâng daân
buoäc dieàu vaøo daây coät ñoùng giöõa ñoàng, suoát caû
ngaøy ñeâm, dieàu löôïn ñi, löôïn laïi, coù khi ñöùng
yeân, ñuoái dieàu tung phaàn phaät theo gioù. Tieáng saùo vi vu
caû ngaøy ñeâm vì gioù raát ñeàu. Thöïc vaäy chieàu chieàu
gioù heø thoåi maùt röôïi, hoaëc laø tröa heø naèm döôùi
goùc ña laøng, hoaëc caïnh ao sen, ñình laøng, nghe tieáng
saùo dieàu vi vu treân cao thöïc laø thô moäng, nhôù nhaø
vaø nhôù queâ. Töùc caûnh sanh tình, töø ñoù thô tình
caûm trai gaùi, thô queâ höông, noãi nhôù ñöôïc saùng
taùc phuø hôïp vôùi moâi tröôøng, caûnh soáng chung quanh.
Tieáng saùo dieàu laø moät neùt ñaëc thuø trong sinh hoaït
vaên hoùa daân gian cuûa ngöôøi Vieät Nam chuùng ta.
Tröông
Quyønh Haïnh
Doctorante
en musicologie