Sau khi Mao traïch Ñoâng naém quyeàn taïi Hoa Luïc, thì böùc maøn saét ñöôïc keùo xuoáng. Ngöôøi Coäng Saûn Trung Quoác coøn say men chieán thaéng sau haøng ngaøn naêm bò trò döôùi caùc trieàu ñaïi vua chuùa Trung Hoa maø caùc minh quaân raát hieám coù, hoï laïi daäy leân moät caùch maïng môùi nhaèm trieät haï taát caû nhöõng taøn tích maø hoï cho laø phong kieán coøn soùt laïi, hoï ñaäp phaù nhaø thôø, chuøa chieàn vaø mieáu maïo v.v... Saùch vôû löu tröõ, nhöõng baûn vaên coã xöa hoï ñoát saïch. Hoï goïi laø Caùch maïng Vaên Hoùa.

Ñeán khi Ñaëng Tieåu Bình, moät cöïu ñaïi söù Aâu Chaâu ñaõ hieãu roõ taàm quan troïng cuûa vaên hoùa Trung Hoa vaø taàm quan troïng Khoa Hoïc cuûa phöông Taây, thì oâng laàn laàn môû cöûa Trung Hoa, roài ñoùn chôø neàn vaên minh ñeán. Moät thôøi gian khoâng laâu thì oâng cho pheùp moät ñoaøn thaùm hieåm Nhaät Baûn (do nhoùm khoa hoïc gia tröôøng Ñaïi Hoïc Tokyo goàm nhieàu nhaø khaûo coå coù tieáng cuûa Nhaät) ñi tìm laïi con ñöôøng Tô Luïa (The Silk Road) maø ngaøy xöa haøng ngaøn naêm tröôùc, theá giôùi raát ngöôõng moä ñoù laø aùo luïa moûng trong suoát maø Döông quyù Phi cuøng ñoaøn myõ nöõ maëc vaøo vôùi nhöõng vuõ ñieäu ngheä thöôøng coù moät khoâng hai treân hoaøn vuõ laøm cho vua Ñöôøng Minh Hoaøng phaûi nhôù maõi gaàn nhö maát trí khi ñaøn saùo troãi leân. Thaät söï nhaïc ñieäu chính cuõa vuõ khuùc ngheä thöôøng ñoù caên baûn laø loaïi nhaïc AÙRaäp troän laãn vôùi nhaïc Aán Ñoä (nhaïc Afganistan) coøn muøi höông ngaây ngaát coøn chaát thuoác huùt laøm mình laân laân thoaùt tuïc ñoù khoâng khaùc bao nhieâu chaát nhöïa caây aù phieän maø phaùt xuaát töø Ñoâng Baéc AÁn Ñoä ñem vaøo.

Vì khoaùi xem nhöõng vuõ nöõ maëc luïa traéng moûng hôn maây trôøi, tai nghe nhaïc du döông, hít thôû nhöõng höông aûo cuûa nha phieán maø vua Ñöôøng Minh Hoaøng chuùt xíu nöõa ñöôïc leân cung Quaûng thaêm Haèng Nga roài. Con nuoâi An loäc Sôn ñang röôït mình chaïy gaàn cheát ñoù sao?

Ñoaøn thaùm hieåm Nhaät Baûn laàn ñaàu tieân vôùi nhöõng duïng cuï taân tieán nhaát, nhö rada phaùt soùng, ñònh vò baèng veä tinh, ñoaøn xe Toyota, maùy quay phim, ñoaøn ñi goàm treân döôùi 50 ngöôøi maát gaàn 3 naêm tröôøng môùi xong moät phaàn Con ñöôøng Tô Luïa (The Silk Road).

Con ñöôøng Tô Luïa ñöôïc laäp ra caùch daây cuõng gaàn 2000 naêm, thöông gia ngöôøi goác AÙRaäp, AÁn Ñoä duøng noù ñeå mua luïa Trung Quoác maø ñem veà xöù mình baùn laáy lôøi, moät lôøi traêm. Baïn coøn nhôù trong truyeän Kieàu cuûa Nguyeãn Du khoâng? Cha ruoät cuûa Vöông thuùy Kieàu giaøu coù nhôø buoân luïa, noùi ñuùng hôn laø nhaø tröõ haøng tô luïa (warehouse). OÂng tröõ raát nhieàu loaïi luïa, töø loaïi maøu vaøng boâng cuùc, ñeán maøu xanh thieân thanh taát caû loaïi trong kho cuûa oâng loaïi luïa maø cöïc quyù nhaát laø che phuû ñöôïc thaân theå thieáu nöõ myõ mieàu nhöng khi voø laïi vöøa ñuû baèng baøn tay…

Con ñöôøng naøy xuyeân qua bieân giôùi AÁn Ñoä vaø A phuù Haõn cuõng nhôø con ñöôøng naøy maø Traàn huyeàn Trang tuïc goïi laø Tam Taïng duøng noù maø chôû kinh ñieån töø Thieân Truùc veà Trung Hoa.

Gaàn 3600 taïng, luaän nhöng thieáu boä kinh Kim Cang baát hoaïi baát dieät. Kinh traán moân cuûa Phaät Giaùo AÁn Ñoä ñoaïn choùt laø ñeán taän kinh ñoâ La Maõ, maø luùc ñoù Hoaøng Ñeá La Maõ ñang muïc kích töøng maõnh sö xeù xaùc nhöõng toäi nhaân bò haønh hình. Cuõng nhôø moät loaïi khaên luïa moûng maøu xanh thieân thanh che ngang göông maët cuûa coâng chuùa AÙ Raäp maø chaøng trai treû Aladin veà nhaø meâ meät trong truyeän ngaøn leõ moät ñeâm ñoù sao?

Ngaøy nay ngöôøi ta ñang ñi tìm caâu hoûi Con ñöôøng Tô Luïa (The Silk Road) baét ñaàu töø luùc naøo, caâu hoûi naøy khoâng phaûi deã daøng traû lôøi. Ngaøy nay vôùi phöông tieän toái taân nhö: veä tinh tracking the road, tìm nhöõng ngoâi coå moä thuoäc vuøng Taân Cöông, ñoïc nhöõng bia ñaù, nhöõng söû lieäu coå xöa nhaát, taát caû coøn ñang moø maãm vì phöông tieän nhaân loaïi hieän höõu ngaøy nay cuõng phaûi ñaàu haøng vôùi nhöõng coàn caùt sa maïc vuøng Taân Cöông Gobi ñang baønh tröôùng ngaøy theâm. Lòch söû vaên minh nhaân loaïi töø AÙ noái tay vôùi Aâu phaûi baét ñaàu töø con ñöôøng naøy, vì töø nôi naøy nhöõng moùn haøng cuûa Trung Hoa ñöôïc traân troïng treân nhöõng laâu ñaøi loäng laãy cuûa LaMaõ, maø ngaøy xöa ngöôøi ta cho raèng thaønh phoá La maõ laø nôi vaên minh nhaát AÂu Chaâu coøn trôû ngöôïc laïi nhöõng moùn haøng cuûa Aâu Chaâu cuõng ñöôïc nhöõng vò vua Trung Hoa xem nhö baûo vaät. Con ñöôøng Tô Luïa ngöôøi ta ngaøy nay suy ñoaùn raèng xaûy ra vaøi theá kyû tröôùc Taây lòch, cuøng moät luùc taïi khu vöïc naøy coù nhieàu quoác gia ñöôïc thaønh laäp chöõ vieát vaø toân giaùo ñöôïc trao ñoåi vôùi nhau.

Thöông nhaân ngöôøi Hoài hay ngöôøi AÁn coù chöõ vieát cuûa daân toäc Armeen ñaõ goùp cho kho taøng vaên minh nhaân loaïi cho chöõ vieát xöù Sogdien vaø Kharoshiti. Nhaø vieát söû Hy Laïp teân laø Heùrodote ñaõ mieâu taû raát linh ñoäng xaõ hoäi, toå chöùc vaên minh, y teá cuøng quaân söï cuûa hoï so vôùi ñeá cheá Achemedine ôû BaTö oâng coøn mieâu taû gioáng daân Scythe, ngöôøi AÁn ñoä vôùi caùc gioáng daân noùi tieáng Ba Tö, ñoù laø thôøi kyø theá kyû thöù 6 ñeán theá kyû thöù 4 tröôùc Coâng Nguyeân. Thuû ñoâ Persepolic (BaTö) cuûa Hoaøng ñeá Darius ñaõ thu huùt moïi thöông nhaân khaép nôi ñeán tranh daønh baùn haøng töø Trung Hoa... nhöõng thaønh phoá quan troïng nhö Balk (thuû ñoâ gaàn Nga Soâ baây giôø), Samarkand, vaø Taxilia nhöõng nôi naøy laø traïm döøng chaân quan troïng cuûa thöông nhaân duøng con ñöôøng Tô Luïa naøy (taïm nhaéc laïi nhöõng thaønh phoá giaøu coù ña soá phaùt xuaát töø nhöõng thöông nhaân tuï ñeán nhö taïi xöù Vieät ta thaønh phoá Hoäi An ngaøy xöa laø nôi giaøu nhaát nöôùc cuõng laø do thöông nhaân tuï hoïp ñeán, roài Haø Tieân ñi xa hôn nöõa laø Amsterdam/ Hoøalan, Tokyo, roài NewYork.)

Nhöõng cuoäc chinh phuïc cuûa ñaïi ñeá Alexandre: Caùc cuoäc thöông maõi giöõa phöông Ñoâng, phöông Taây taïo raát nhieàu thuaän lôïi vaøo theá kyû thöù 4 tröôùc Coâng Nguyeân nhôø cuoäc xaâm löôïc cuûa Ñaïi ñeá Alexandre laät ñoå ñeá cheá Achemenide, roài ngöôøi tieán quaân ñeán AÁn ñoä (caâu chuyeän naøy chuùng toâi seõ noùi trong kyø tôùi). Laø ngöôøi goác Macedonia hoïc thuaàn thuïc tö töôûng Hy Laïp sau khi chinh phuïc Hy Laïp, roài trôû thaønh quoác vöông phöông Ñoâng nhöng luoân luoân taâm nieäm trong loøng vì thaày Aristote luoân noùi raèng phöông Ñoâng laø nôi phaùt xuaát neàn vaên minh lôùn hôn vaên minh cuûa chuùng ta taâm. Nieäm ñoù neân nhaø vua treû tuoåi baét buoäc phaûi höôùng muõi duøi veà phöông Ñoâng baèng moïi muõi nhoïn cuûa bình ñoaøn voâ ñòch theá giôùi töø baáy giôø. Caâu slogan (gioáng nhö lôøi theà tröôùc khi xuaát quaân nhö sau: "Veà phöông Ñoâng gaáp leân..."). Nhöng vò vua treû tuoãi cuõng khoâng ngôø chính ñaïo quaân cuûa mình cuõng ñem ñeán cho phöông Ñoâng huyeàn dieäu nhöõng luoàng tö töôõng, kyõ thuaät, ngheä thuaät, kieán truùc cuõng nhö kòch, thô ca, aâm nhaïc, toân giaùo vaø nhaát laø ngoân ngöõ cuøng vaên hoïc, ñoàng thôøi theo sau ñoaøn quaân vieãn chinh traêm traän ñaùnh traêm traän thaéng cuûa Hoaøng ñeá treû tuoãi nhaát nhaân loaïi Alexandre the Great laø moät nhoùm hoïc giaû loãi laïc nhaát cuûa Hy Laïp, cuûa La Maõ vaø Hy Laïp nhaän theâm nhöõng luoàng tö töôûng voâ cuøng toát ñeïp cuûa chaâu AÙ cuøng vôùi nhöõng coáng vaät baèng vaøng, gia suùc, baùu vaät vaø nhöõng kinh ñieån cuûa AÁn ñoä, Trung Hoa laøm giaøu theâm neàn tö töôûng Hy laïp roài chính neàn tö töôûng Hy laïp naøy seõ baønh tröôùng khaép theá giôùi cho ñeán taän Chaâu Myõ trong töông lai vaøi chuïc theá kyû sau. Treân con ñöôøng vieãn chinh thieân lyù maõ, Alexandre laäp nhieàu thaønh phoá môùi taïi Chaâu AÙ vaø caùc thuoäc haï cuûa oâng ñònh cö taïi nhöõng choã ñoù laáy vôï sanh con ñeû caùi roài noùi nhöõng thöù tieáng coù phaàn pha troän tieáng Hy Laïp beân söôøn nuùi Hy Maõ Laïp Sôn. Roài sau ñoù taïi AÁn ñoä vua nhoû Chandragupta Maurya chieám caû AÁn ñoä Magadha (Ma kieät ñaø), ñi nhöõng böôùc ñaàu tieân treân con ñöôøng thaønh laäp vöông trieàu Maurya huøng maïnh maø di saûn vaên minh tö töôûng laø moät phaàn coù Hy Laïp trong ñoù, Trieàu ñaïi naøy maïnh nhaát cho ñeán ñöùa chaùu Noäi cuûa vua Chandragupta Maurya, vò naøy teân laø Asoka (274- 237 tröôùc Coâng Nguyeân) (chuùng toâi ñaõ noùi ñeán vöông trieàu naøy trong soá baùo Ñaïi Chuùng kyø tröôùc) Asoka tieáp ñoùn thöôøng xuyeân nhöõng hoïc giaû töø Hy Laïp ñeán ñoàng thôøi ngöôøi cuõng gôûi nhöõng hoïc giaû thaân tín cuûa mình sang Hy laïp hoïc hoûi theâm.

Sau khi Ñaïi ñeá Alexandre maát thì ñeá quoác cuûa mình bò chia nhoû thaønh nhöõng xöù nhoû nhö: xöù Bactriane, Sogdiane, Parthe, Sassanide, Scythe... Trong khoaûng thôøi gian ñoù coù raát nhieàu söï lui tôùi nhoän nhòp cuûa caùc nhaø truyeàn giaùo nhö Phaät Giaùo, AÁn Giaùo, ñaïo Zoroastre, ñaïo Mani cuøng tö töôûng caùc nhaø thoâng thaùi khaùc. Treân con ñöôøng Tô Luïa ñoù coù raát nhieàu tu vieän, trung taâm thieàn vieän, trung taâm di döôõng tinh thaàn moïc khaép nôi maø hieän nay trong vuøng Löôõng Haø, Trung AÙ vaø AÁn ñoä caùc nhaø khaûo coå taïi vuøng Taxilia treân soâng Indus, taïi Ai Khahnum treân soâng Oxus cho thaáy ngheä thuaät, vaên hoùa quaû laø moät söï troän laãn vôùi nhau raát maät thieát.

Haûi thöông phaùt trieån: Cho ñeán khoaûng naêm 100 tröôùc Coâng Nguyeân thì nhöõng thöông nhaân AÙ Raäp, AÁn ñoä khaùm phaù ra gioøng nöôùc aám chaûy quanh luïc ñòa AÁn ñoä vaø AÙ Raäp maø nguyeân nhaân chính laø gioù muøa, noù cho pheùp con ngöôøi buoân baùn rôøi löng ngöïa hay laïc ñaø maø duøng thuyeàn buoàm vieãn döông luùc ñaàu ñi gaàn gaàn ven bieån roài sau ñi xa hôn nhôø thuyeàn neân haøng hoùa coù nhieàu hôn vaø reû hôn. Gioù muøa ñi töø Nam ra Baéc, roài sau ñoù laïi chuyeån höôùng ngöôïc laïi töø Baéc xuoáng Nam cho neân laàn ñaàu tieân Aán ñoä Döông trôû thaønh nôi haûi trình quan troïng noái lieàn AÙ Raäp, AÁn Ñoä ñeán taän bôø bieån Trung Hoa. Nhö vaäy baûn ñoà theá giôùi nhaát laø nhöõng thaønh phoá môùi ñöôïc thaønh laäp ven bieån cuûa nhöõng quoác gia maø ñoaøn thöông thuyeàn gheù ñeán chôø gioù muøa thay ñoåi. Nhaø ñòa lyù Pline Cha (theá kyû I tröôùc Coâng Nguyeân), vaø Ptolemee (theá kyû II) cho thaáy söï hieåu bieát nhöõng theá giôùi môùi trong ñoù hoï coù noùi ñeán neàn vaên minh môùi cuûa Kamphuchea, vöông quoác Chaêmpa. Cuøng nhöõng thaønh phoá môùi cuûa nhöõng ñaûo môùi maø thöông nhaân AÙ Raäp gioûi nhaát ñang kieåm soaùt nhö quanh vuøng Indonesia, Philippine,...

Trung Quoác môû cöõa veà phöông Taây: trong thôøi gian ñoù ñeå baûo veä sôn haø xaõ taét choáng laïi gioáng ngöôøi hung rôï phöông Baéc thì Taàn thuûy Hoaøng ra leänh xaây laïi Vaïn Lyù Tröôøng Thaønh. Ngaên phöông Baéc ra laøm ñoâi nhöng cuõng vì vaäy thì nhöõng nhoùm Hung noâ hung döõ ñoù khoâng xuoáng ñöôïc phöông Nam cua Trung Hoa thì hoï ñi voøng hay len loõi nhöõng nôi khoâng coù thaønh ngaên caûn. Hoï theo doøng soâng Oxus len loõi qua daõy nuùi cuõa Coân Luaân (chính daõy nuùi naøy maø ngöôøi Trung Hoa xöa coå ñaïi cho raèng laø nôi phaùt tích vaên hoùa Trung Hoa nhöõng chuyeän thaàn tieân hoï ñeàu keå raèng nhöõng vò tieân ñaéc ñaïo ñeàu töø daõy nuùi Coân Luaân naøy maø ra, vaø Laõo Töû khi ñeå laïi Kinh Voâ Vi thì ngöôøi ñi vaøo nuùi naøy maø maát taêm tích luoân sau ñoù Traàn Ñoaøn Laõo Toå khai saùng ra moân phaùi Töû Vi cuõng hoïc ñaïo töø nuùi naøy maø xuoáng ñôøi. Töø nôi naøy phaùt sanh ra nguoàn soâng nöôùc Cöûu Long ñeán Vaân Nam).

Veà sau nhaø Haùn (206 tröôùc CoângNguyen) moät maët heát söùc ñeà phoøng nhoùm boä laïc naøy treân bieân giôùi phía Taây, song ñaõ môû ra con ñöôøng ñaàu tieân ñi veà Trung AÙ (Minor Asia) vaø baét tay thaân maät vôùi trieàu ñaïi huøng cöôøng Kushan naøy, hoï maïnh keùo daøi ñeán taän bieån Caspien (giaùp Nga) quanh caùc khu vöïc soâng Oxus, soâng Indus, vaø soâng Ganges (doøng soâng linh thieâng cuûa AÁn Giaùo) cho ñeán bieån AÙ Raäp ôû phía Nam. Trieàu ñaïi Kushan naøy roäng lôùn ñeán noãi hoï coù nhöõng lieân laïc vôùi trieàu ñaïi La Maõ (Rome) ôû phía Taây. Cuõng nhôø söï hôïp taùc vôùi nhau töø Ñoâng sang taây neân con ñöôøng Tô Luïa caøng ñöôïc phoàn thònh hôn bao giôø heát. Vôùi nhöõng pheá tích boû hoang, nhöng ngaøy xöa moät taát ñaát laø moät taát vaøng taïi nhöõng thò traán ñoù, ñoâ thò Kapisa (gaàn Charika ngaøy nay) ôû trung taâm Afghanistan (ta goïi laø A phuù Haõn) coù nhieàu ñoàng tieàn ñuû loaïi cuûa nhöõng trieàu ñaïi treân theá giôùi hieän giôø. Nôi naøy ngaøy xöa ta coù theå xem nhö thò tröôøng phoàn vinh taïi NewYork hay taïi Tokyo vaäy hoï nhaän ñuû loaïi tieàn, hoaùn ñoåi töø tieàn naøy ra vaøng, töø vaøng ra tieàn xöù khaùc, khoâng caàn vaøng nhöng caàn stock haøng hoùa cuõng ñuû roài, haøng hoùa quan troïng ñoù laø tô luïa vaø gia vò naáu aên (spies: nhö tieâu hoài, ngoø, ñinh höông, queá, traàm) treân nhöõng vaùch töôøng cuûa nhöõng ngoâi ñeàn thôø cuûa nhöõng saéc daân khaùc chuûng toäc ngoân ngöõ ta thaáy ñuû hình veõ cuøng caùc kieãu aùo trang söùc doøng chöõ ca tuïng cuûa raát nhieàu daân toäc khaùc nhau treân theá giôùi naøy.) Taïi TraøngAn thuû ñoâ cöïc kyø traùng leä cuûa nhaø Ñöôøng maø theá giôùi thaàm phuïc khi nhaéc ñeán (ngaøy nay Trung Quoác ñoåi teân thaønh Taây An) coù caùc nhaø sö Phaät Giaùo töø Nhaät Baûn, cuøng Trieàu Tieân (goïi laø Cao Ly, goïi laø Ñaïi Haøn, goïi laø Korea cuõng ñöôïc) ñeán ñeå hoïc theâm kinh ñieån cuûa nhöõng vò thoâng thaùi töø SriLanka, Thieân Truùc, Trung AÙ, thay vì phaûi vöôït daõy nuùi cao ngaøn truøng Hy maõ laïp Sôn ñeán Taây Vöïc (Nepal). Ngöôøi ta ñaõ tìm ñöôïc nhöõng pho töôïng Phaät vaø Boà taùt trong nhöõng khung caûnh thieân nhieân tuyeät vôøi, nuùi ñaù cao ngaøn truøng, soâng nhoû chaûy roùc raùch döôùi vöïc saâu, maø laïi coù nhöõng thieàn vieän cao choùt voùt quanh naêm maây phuû nhö taïi Bamian thuoäc Afghanistan, nôi naøy töï haøo coù 2 pho töôïng Phaät khoång loà taïc töø vaùch nuùi ñaù huøng vó kia maø ngaøy sau gioáng ñaïo Hoài ñeán taøn phaù cuõng khoâng ñöôïc vì khoâng caùch chi leo leân ñöôïc maø ñuïc phaù ngoùn tay lôùn gaàn baèng caùi baøn aên côm vaäy), roài coù haøng traêm tranh veõ baèng loaïi möïc khoù phai theo thôøi gian taïi nhöõng hang ñoäng trong nuùi Taân Cöông ngang con ñöôøng Tô Luïa ñi qua.

Trong khi nhaø Haùn cai trò ôû Trung Hoa thì gioáng moïi hung döõ maø ta goïi laø Hung Noâ töø bieân giôùi phía Taây cuûa Trung Quoác vaø Moâng Coå traøn ñeán trung taâm Chaâu AÙ vaø Chaâu Aâu, roài xuoáng taän AÁn ñoä. Söï taäp hôïp loûng leõo cuûa nhöõng boä laïc raøy ñaây mai ñoù maø hoï döïng ñöôïc moät trieàu ñaïi kinh hoaøng cho nhaân loaïi voâ cuøng roäng lôùn ôû Trung AÙ traõi roäng ñeán Trung Quoác, ñeán BaTö, ñeán soâng Oxus roài xuoáng taän bieån AÙ Raäp. Nhieàu nhaø du haønh Taây Phöông noùi trong hoài kyù cuûa hoï laø moät gioáng daân luøn, côõi ngöïa voâ cuøng taøi gioûi, troø ñaùnh caàu baèng ngöïa ñua nguy hieåm roài trang phuïc naëng neà cuûa gioáng Hung Noâ naøy gioáng naøy luùc ñaàu chöa coù chöõ vieát leänh ñaùnh giaéc hay maät leänh truyeàn tin hoï ñeàu duøng côø maøu saéc ra leänh maø thoâi. Tieáp theo ñoù laø daân Thoã nhó Kyø (Turkey) laäp ra quoác gia cuõng maïnh khoâng keùm taïi Trung Chaâu AÙ vieäc naøy caûn trôû söï maàn aên cuûa con ñöôøng Tô Luïa (the Silk Road).

Sö höng thònh cuûa ñaïo Islam (maø ta goïi laø ñaïo Hoài) taïi trung taâm Arabia vaøo theá kyû thöù 7 ñaõ chuyeån ñoäng ñòa caàu raát nhieàu veà toân giaùo, xaõ hoäi trong khi ñoù ngöôøi AÙ Raäp ñaõ coù maët töø laâu taïi Chaâu AÙ, chaâu Phi, vaø Chaâu AÂu. Cuõng nhôø con ñöôøng Tô Luïa maø hoï hoïc ñöôïc neàn vaên minh cuûa Trung Hoa nhö thuoác suùng, kim la baøn, hoï hoïc ñöôïc cuûa Hy Laïp nhöõng con tính alpha, gamma vaø y khoa cuûa Hy Laïp cho neân neàn toaùn hoïc cuûa hoï trôû neân voâ cuøng chính xaùc, y khoa cuûa hoï raát cao hôn Hy Laïp, thieân vaên hoïc hoï coù theå tieân ñoaùn möa gioù trong voøng 6 ngaøy maø chính xaùc raát ngaïc nhieân baèng nhöõng pheùp tính treân giaáy tôø, roài hoï taïo ñöôïc loaïi vaûi mang danh laø mus-xô-lin raát beàn hôn luïa nöõa.

Nhö vaäy thôøi ñaïi naøy chính laø thôøi ñaïi cuûa AÙ Raäp hoaøng kim roài hoï ñoùng vai chính trong vieäc tieáp xuùc vôùi Trung Hoa, hoï coù trung taâm thöông maõi taïi Venise (nôi giaøu nhaát theá giôùi thôøi baáy giôø, naém neàn kinh teá roài leân ñeán taän Phaùp, Taây ban Nha. Hoï phoå bieán moân toaùn hoïc cho Aâu Chaâu sau khi copy töø AÁn Ñoä nhöõng con soá, roài hoï theâm con soá zero 0 cho toaùn hoïc cuûa hoï. AÂu Chaâu chæ vieäc caém cuùi ghi cheùp nhöõng lôøi hoï giaûng daïy maø thoâi heä thaäp phaân thay theá heä thoáng soá hoïc cuûa La maõ phöùc taïp nhö chöõ X, V, XiX, XVII... Ngöôøi AÙ Raäp laäp ra moân hoùa hoïc maø hoï hoïc ñöôïc töø nhöõng loø luyeän kim cuûa Trung Hoa, roài kieán thöùc cuûa hoï truyeàn ñeán moät chaân trôøi môùi laø cô theå hoïc vaø beänh lyù hoïc hoï ñeà xuaát caên baûn veà heä thoáng vuõ truï, söï thaønh hình vuõ truï laøm ngaïc nhieân voâ cuøng cho toaøn theå Aâu Chaâu thôøi baáy giôø. Hoï hoïc töøng ly töøng tyù caùch xaây nhaø cöûa cuûa ngöôøi Trung Quoác khi vua chuùa Trung Hoa xaây laâu ñaøi dinh thöï. Hoï saùng taïo ñöôïc kieán truùc maø ngaøy nay meänh danh laø kieán truùc Arabic (loaïi noùc coù voøng cong nhö cuû haønh vaäy). Xöù Nga baét chöôùc haàu heát kieán truùc naøy noùc hình cuû haønh. Nhôø la baøn cuûa Trung Quoác maø hoï tính ñöôïc con ñöôøng veà nhaø, roài khi hoï chieám ñöôïc toaøn theå Aân Ñoä (luùc ñoù raát gioûi ngheà haøng haøng caän duyeân) thì thöông thuyeàn cuûa hoï ñaõ kieåm soaùt

toaøn theå ñaïi döông roài.

1.- Taïi ngoaïi oâ Paris, thôøi kyø Trung Coå. Moät gia ñình noâng daân ngheøo ngöôøi con laøm nhaøm vôùi meï: "kyø naøy aên khoai haàm nöõa chöù gì? Laït nhaùch haø aên sao voâ?" Ngöôøi meï ñang giaët moät thuøng ñoà, traû lôøi: "Thì con raùng aên, muoái mua khoù quaù, ba maøy chöa coù tieàn traû tieàn ruoäng nöõa maø hay laø con laáy theâm mieáng thòt gaø nöôùng hoâm qua aên theâm ñi". Ñöùa con cuõng laàu baàu: "Thòt gaø cuõng laït nhaùch, khoâng coù gia vò gì heát trong thòt aên ôùn quaù".

Ñoù laø moät nguyeân nhaân khoâng coù gia vò trong thöùc aên neân moùn aên khoâng ngon roài Muoái thì ôû trong tay quyù toäc nhaø vua, giaù caû taêng töøng ngaøy.

Taïi Vieät nam luùc Phaùp coøn cai trò, thueá muoái raát cao trong tay nhöõng ngöôøi thaân chaùnh quyeàn. Baùn muoái laäu bò baét ôû tuø ngang vôùi nhöõng ngöôøi tuø mang toäi cöôùp cuûa gieát ngöôøi. Aùn troïng hình. Taïi AÁn Ñoä trong theá kyû 20 vöøa roài nhaø caàm quyeàn Anh giöõ ñoäc quyeàn phaân phoái muoái cho daân chuùng AÁn. Hoï laøm muoái nhöng phaûi noäp heát cho chaùnh quyeàn, giaù caû raát cao nhieàu nhaø ngheøo, nhaát laø haïng cuøng ñinh thì khoù coù tieàn mua muoái roài. Ñieàu naøy laøm choïc giaän Thaùnh Cam Ñòa (Mathatma Ghandi). Ngaøi ra leänh toång ñình coâng, roài sau ñoù gaây neân phong traøo baát hôïp taùc vôùi chaùnh quyeàn. Nhaø noâng laøm muoái cöù vieäc ñem ra baùn cho daân khoâng qua chaùnh quyeàn ôû tuø thì khoâng cheát ñaâu. Roài Ngaøi ra leänh may vaûi töï tuùc maø maëc khoâng mua vaûi cuûa nhaø nöôùc, nghóa laø cuûa chaùnh quyeàn cai trò ngöôøi Anh. Chaùnh quyeàn Anh giaän ñieân ngöôøi nhöng sau cuøng ñaønh phaûi cuoán côø cuoán goùi veà nöôùc. Ñoù laø phaùt xuaát töø gia vò cho thöùc aên.

2.- Taïi Venise (YÙ ñaïi Lôïi) thaønh phoá raát giaøu. Cuõng thôøi Trung Coå. Moät anh ñaàu beáp ra chôï mua moät goùi tieâu hoät anh moùc tuùi vaûi nhoû traû tieàn baèng nhöõng mieáng baïc nhoû, trong khi ñoù chuû tieäm gia vò trònh troïng caân tieâu baèng caân tieåu ly (nhö caân vaøng vaäy). Nhaän tieàn vaø trao haøng anh ñaàu beáp ñöôïc moät goùi tieâu soï trong goùi giaáy nhoû baèng baøn tay. Ra ñöôøng anh laåm baåm trong mieäng quaùi, tieâu kyø naøy sao nhoû haït vaäy. Thì moät chieác xe ngöïa chaïy aøo ngang qua. Côn gioù loác laøm bay tôø giaáy goùi moät soá tieâu rôùt vaø chaïy maát döôùi ñaát. Anh ñaàu beáp kinh hoaøng tìm tôû môû nhöõng haït tieâu khaép ñöôøng, chæ tìm ñöôïc vaøi haït maø thoâi. Kyø naøy coù chuyeän vôùi baø chuû nhaø roài khoâng chöøng maát vieäc nöõa laø caùi chaéc. Baõ daùm hoâ laø mình aên gian tieàn chôï thì bieát noùi sao ñaây? Ai bieåu con ngöïa maéc dòch chaïy aåu taû.

Vaâng tieâu soï luùc ñoù chæ daønh cho giôùi nhaø giaøu duøng ñeå öôùp thòt cho theâm thôm vaø cay. Tieâu naøy vöôït truøng döông thieân lyù haõi haø soùng gioù möa baõo, giaëc cöôùp haûi taëc khaép nôi. Do nôi ngöôøi AÙ Raäp thöông nhaân baùn laïi cho daân YÙ… Luùc naøo baõo keùo daøi taïi ñaïi döông thì giaù tieâu taêng voït.

Trôû laïi ngaøy hoâm nay ñaây, ai maø bieát naáu aên khoâng phaân bieät nam nöõ, giaø treû thöû gheù ñeán tieäm gia vò maø mua thöû moät moùn gia vò ñaét hôn vaøng nöõa maø chaát naøy boû vaøo noài thòt haàm thì thôm caû nhaø, nhoï maøu ñoû nhö nhöõng sôïi chó maøu ñoû vaäy laáy töø trong moät caùi hoa nho nhoû nhö hoa hueä vaäy. Loaïi hoa naøy maøu hoàng nhaït ngöôøi ta chæ duøng nhöõng sôïi nhoû nhuïy hoa maø thoâi roài phôi khoâ roài xuaát khaåu teân noù laø Saffron. Vaâng teân laø saffron ñaét voâ cuøng baïn coù theå mua noù veà roài gaáp vaøi sôïi hoa nhoû ño ñoû boû vaøo taùch traø thì thôm phaûi bieát thôm hôn hoa laøi hay hoa soùi hay hoa sen nöõa. Xuaát xöù nhieàu nhaát taïi vuøng Balkan hay AphuùHaõn vöôït truøng döông maø ñeán ñaây. Nhöõng anh thích aên thòt deâ thì khoâng theå thieáu moùn naøy. Ngaøy hoâm nay coøn ñaét nhö vaäy huoáng chi ngaøy xöa.

Ñoù laø nhöõng moùn gia vò ñöôïc theâm vaøo thöùc aên cho chuùng ta coøn neáu khoâng muoán sôï toán tieàn thì cöù vieäc luoäc chín heát roài xòt xì daàu cuõng ñöôïc khoâng sao. AÊn maõi y nhö côm tuø vaäy, muoán khoâng?

Ñoù laø söï ñoäc quyeàn haøng haûi cuûa ñaùm thöông nhaân ngöôøi AÕRaäp maø hoï kieám lôøi voâ soá keå qua dòch vuï ñoäc quyeàn gia vò. Hoï bieát nôi mua taän goác nhöõng loaïi caây laøm ra gia vò naøy nhö hoài queá clove, allspices, nutmeg queá, tieâu... Nhöõng nôi thoå saûn ñoù laø haûi ñaûo quanh haøng ngaøn haûi ñaûo mang teân laø Indonesia vaø Philippines haøng ngaøn haûi ñaûo maø chæ coù vaøi haûi ñaûo laø coù nhöõng loaïi naøy raát reû nhöng haûi haønh gian nan nguy hieåm moät laàn vöôït truøng döông thì ñoïc kinh cöùu khoå caû traêm laàn baõo toá roài haûi taëc tung hoaønh khaép AÁn ñoä Döông.

Cuõng vì lôøi kinh khuûng ñoù maø Columbus môùi ræ raû nhaø vua xöù Boà ñaøo Nha, Taây ban Nha laøm sao cho tui moät chieác thuyeàn toâi seõ ñeán xöù AÁn Ñoä mua nhöõng moùn ñoù veà cho beä haï baùn laáy lôøi chöù baèng khoâng thì maáy cha AÕRaäp laáy heát tieàn cuûa daân cho maø coi. Keát quaû laø Columbus tìm ñöôïc xöù Indo vaø oâng goïi daân ñoù laø Indian. Daân naøy gaén loâng chim treân ñaàu röôït hoï chaïy gaàn cheát. Columbus khaùm phaù ra Chaâu Myõ cuõng vì giaän maáy cha AÕRaäp khoâng chòu tieát loä haûi haønh mua tieâu soï.

Ñoù laø töø con ñöôøng TôLuïa (Silk Road) phaùt ra ñaàu tieân con ñöôøng naøy mang cho nhaân loaïi moät vaên minh hôïp chuûng toân giaùo, trieát lyù, khoa hoïc, ngheä thuaät vaø chieán tranh töø thuoác phaùo cuûa Trung Hoa roài La Baøn nhôø La Baøn kim chæ höôùng Baéc Nam nhaân loaïi môùi vöôït truøng döông deã daøng thay vì nhìn sao Baéc Ñaãu maø ñònh vò. Roài cuõng vì vaäy maø Columbus nhìn vaøo La Baøn vaø ñi ngöôïc chieàu kim ñoàng hoà. Ñaïi taây Döông roài khaùm phaù ra Myõ Chaâu. Theá giôùi thay ñoåi töø ñoù.