Maëc daàu daân Vieät khoâng haún taäp trung taát caû taïi santa Ana, nhöng danh töø naøy gôïi leân laø nhö hình dung daân mình ôû taïi ñaây nhieàu nhaát. Teân goïi hình nhö dính töø naêm 1975 ñeán nay. Thò traán saàm uaát vaø buoân baùn raàn raàn roä roä nhieàu nhaát haàu nhö taäp trung taïi Westminster vaø Garden Grove naèm treân con loä chaùnh laø Bolsa Ave. thöû nghe vaøi maãu chuyeän sau ñaây seõ bieát ñeán taàm quan troïng cuûa Santa Ana ra sao:

Maãu thöù nhaát:

_ Buoåi saùng thöù baûy taïi Canoga Park (caùch Los Angeles ñoä 35 miles) ngöôøi choàng ñang naèm nöôùng treân giuôøng thì ngöôøi vôï gaét: "Nhôù chieàu nay aên maëc ñaøng hoaøng xuoáng Santa Ana döï ñaùm cöôùi chò Thu ñoù nghe." Ngöôøi choàng böïc: "Taïi sao khoâng ñaõi taïi Los Angeles toát hôn khoâng? Töø ñaây laùi xe xuoáng ñoù xa muoán cheát" ngöôøi vôï noåi doùa: "noùi laõng xeït, gia ñình thaân nhaân ngöôøi ta ôû döôùi Santa Ana thì laøm ñaùm cöôùi ñaõi ôû ñoù taïi sao laïi phaûi leân Los Angeles?"

Maãu chuyeän thöù nhì:

_ Taïi Chinatown Los Angeles, baø meï noùi vôùi con reå quyù: "Cuoái tuaàn naøy nhôù chôû meï xuoáng Santa Ana ñeå ñi chôï nghen!" con reå laàm baàm trong mieäng: "Treân naøy thieáu gì chôï maø phaûi xuoáng xa laøm chi vaäy?" boä ôû Santa Ana chôï coù thòt gì ñaëc bieät hôn chôï Taøu naøy phaûi khoâng?"

Maãu chuyeän thöù ba:

_ Coâ vôï treû môùi laäp gia ñình hôn hai naêm nay, noùi vôùi choàng: "Cuoái tuaàn naøy anh chôû em xuoáng Santa Ana ñeå coi boùi nghen, coi naêm nay tuïi mình coù con khoâng?" ngöôøi choàng ñang naèm ñoïc baùo chieàu noåi doùa: "taïi sao phaûi xuoáng Santa Ana coi boùi, coøn vuï con caùi thì hoûi anh neø, coøn neáu khoâng tin thì hoûi baùc só chöù sao laïi xuoáng hoûi thaày boùi? Maø taïi sao maáy oâng thaày boùi ñeàu ôû döôùi Santa Ana heát raùo vaäy?" vôï naït ngang: "Neáu khoâng chôû thì em nhôø chò Jackie trong sôû chôû cuõng ñöôïc khoûi caàn nhôø anh".

Maãu chuyeän thöù tö:

_ Taïi moät quaän ly heûo laùnh mieàn cöïc nam nöôùc Vieät, Tònh Bieân, ngoài taïi moät quaùn caø pheâ nhoû, ngoù moâng lung beân kia doøng soâng laø xöù Cao Mieân (Cambodge). Treân soâng raïch nöôøm nöôïp nhöõng ghe nhoû, tam baûn xuoâi ngöôïc, gaàn nhö hoï ñi buoân chui loaïi thuoác laù hieäu Ara (Con Keùt) leân tænh. Caùch ñaây khoâng xa, ngaøy xöa vua Gia Long ñaõ daãn quaân Xieâm veà vaø bò vua Quang Trung ñaùnh moät traän lôùn taïn quaân Xieâm taïi Raïch Gaàm gaàn Myõ Tho... Coâ haøng caø pheâ hoûi toâi: "Anh laø Vieät kieàu boä anh ôû Santa Ana haû?" toâi traû lôøi: "Khoâng, nhaø toâi ôû taïi Tarzana, caùch nhaø Tarzan khoâng xa laém. Töø Tarzana xuoáng Santa Ana laùi xe ñoä nöûa ngaøy" Coâ haøng caø pheâ: "Xí, anh noùi giôõn. Taït daêng ôû nhaø choøi, nguû treânc aây, laøm gì coù nhaø cöûa ñaøng hoaøng." Toâi cöôøi heà heà: "Thì nhaø anh cuõng ñaâu coù hôn caùi nhaø cuûa Taït daêng, nhöng anh ñaâu coù nguû treân caây!"

Ñoù laø nhöõng maãu chuyeän neáu tin thì thaät, coøn khoâng tin thì laø... xaïo. Nhöng ñòa danh Santa Ana vang ñeán taän Vieät Nam.

Vaäy Santa Ana laø gì? Neáu lôõ coù ngöôøi baïn Vieät Nam taïi Saøi Goøn hoûi teân naøy coù phaûi laø teân Thaùnh nhö San Francisco thì chaúng leû mình laïi gaät ñaàu luoân cho tieän vieäc soå saùch.

Thaät söï Santa Ana teân thaät laø "Antonio Lopez de Santa Ana". Ngöôøi maø tröôùc ñoù laøm töôùng Mexico vaø ñaõ töøng cöùu Mexico nhieàu laàn tröôùc quaân Taây ban Nha. Chính quaân cuûa töôùng naøy ñaùnh thaéng moät traän ñaùnh noåi tieáng taïilòch söï Texas ngaøy ñaàu laäp quoác Texas. Traän Alamo taïi San Antonio de Bexar (nay laø San Antonio) vaø ñoàn naøy coù Davy Crokett vaø Jim Bowie. Ñoù laø ngaøy 6 thaùng 3 naêm 1836.

Toång Thoáng thöù nhì cuûa Mexico ñaõ taëng laàn ngoâi sao saùng cuûa Santa Ana leân ñaøi vinh quang. Ñaïi töôùng Santa Ana teân thaät trong khai sinh laø Antonio Lopez de Santa Ana Peres de Lebron sinh naêm 1794. Naêm 16 tuoåi anh tình nguyeän vaøo quaân ñoäi, anh ñaùnh thaéng nhöõng traän nhoû tieâu tröø thoå phæ, luùc ñoù lan traønh khaép nôi. Vaø anh ñöôïc boå nhieäm laøm phoù toång traán thaønh phoá Mexico city. Naêm 1829 khi maãu quoác Taây Ban Nha coá gaéng muoán ñem Mexico veà tuøng phuïc, thì Santa Ana ñaõ ñaùnh baïi Taây Ban Nha taïi traän tuyeán Tampico. Khi danh voïng leân toät ñænh thì Santa Ana trôû neân kieâu haõnh vaø taäp trung moïi coá gaéng vaøo ngoâi vò Toång Thoáng, oâng ta toå chöùc heát tieäc tuøng naøy ñeán tieäc kia, vaø laâu laâu ñöôïc quoác hoäi trao taëng theâm nhieàu meà ñai, huy chöông. Chính oâng ta töï taêng löông Toång Thoáng leân ñeán $4000 dollars moät naêm (luùc ñoù tieàn Mexico raát coù giaù). Moãi laàn muoán ñöôïc oâng dieän kieán thì phaûi hoái loä raát lôùn. Caøng luùc oâng caøng giaøu, oâng mua heát ñaát naøy ñeán ñaát noï, ñoài naøy ñeán ñoài kia, cho daân thueâ laïi ñeå nuoâi boø. Naêm 1845 sôû höõu chuû ñaát cuûa oâng leân ñeán gaàn 500 ngaøn hecta, chuû treân 50 ngaøn con boø. Vaø hình nhö mình cuõng thaáy nghe quen quen nhöõng chuyeän oâng laøm, vôùi danh töø goïi Toång Thoáng laø "His excellency" maø moïi ngöôøi goïi oâng, nghe thaät khoâng ñaõ loã tai chuùt naøo. Oâng ra leänh baèng nghò ñònh phaûi goïi teân baèng giaáy tôø coâng vaên laø "His Most Serene Highness" (töông töï nhö Vaïn theá Chí Thaùnh Chí Toân beân Taøu vaäy). Moãi laàn oâng ñeán nôi laø phaûi treo côø xí voâ cuøng loäng laãy ñaày ñuû maøu saéc. OÂng xaây moät hí vieän môùi nhaát, lôùn nhaát vaø ñaét tieàn nhaát, maø luùc ñoù coù leõ lôùn nhaát phaàn ñaát America, oâng ñaët teân laø Gran Teatro de Santa Ana. Töôïng ñoàng cuoâng ôû nhöõng nôi naøo maø oâng thaáy quan troïng nhaát. Dinh Toång Thoáng ñöôïc trang hoaøng theo söï xa hoa chöa töøng töôûng töôïng ñöôïc, thaûm, gheá ngoài funiture nhaäp töø Phaùp vaø YÙ, thaäm chí taän beân AÙ Raäp. Khi oâng ñi kinh lyù thì phaûi coù ñoäi lính ñoâng nhaát daøn chaøo vaø phaûi coù 21 phaùt suùng thaàn coâng chaøo möøng oâng ta. Luùc nhöõng Toång Thoáng tieàn nhieäm chæ coù ñoäi quaân phoøng veä ñoä 18 ngöôøi, nay quoác hoäi cho taêng leân ñeán 1200 ngöôøi. Thieät laø tieàn chuøa xaøi khoâng thaáy tieác. Daân Mexico noäi ra ñöôøng ngoù oâng ñeán kinh lyù thì thaáy röïc rôõ cuõng ñuû no loøng roài, khoûi veà nhaø naáu côm laøm chi cho meät, vì ñaâu coøn tieàn ñaâu maø mua gaïo naáu côm. Nhìn oâng ñeán vôùi côø xí roän raøng, hoaøng kim traùng leä thì cuõng ñuû no loøng roài! Ngaøy sinh cuûa oâng laø ngaøy quoác leã, toaøn daân ñöôïc nghæ khoâng aên löông. OÂng môøi raát nhieàu kyù giaû trong vaø ngoaøi nöôùc ñeán aên chôi thoûa thích, mieãn laø laâu laâu coù baøi ñaêng baùo ca tuïng oâng laø ñuû roài. Coù laàn oâng ban thöôûng luïc cho moät caän thaàn maø oâng khoaùi nhaát laø Josa Angel Benavides, coù chöõ kyù cuûa oâng vôùi keøm haøng chöõ sau: "Santa Ana, Savoir of the Fatherland, General Division, Knight of the Great Cross of the Royal and Distinguished order of Charles III, President of the Mexican Republic, Grand master of the National and Distinguished Order of Guadalupe". (Noäi ñaùnh maùy ghi laïi töôùc hieäu cuûa oâng naøy cuõng ñuû cong maùy ñaùnh chöõ roài, huoáng chi ñoïc lôùn gioïng.)

Nhöng coù moät ñieàu maø töø coå chí kim chöa töøng coù, keå töø thôøi taïo thieân laäp ñòa ñeán nay. Moät buoãi leã voâ cuøng …kinh khuûng daønh cho vua chuùa treân traùi ñaát naøy laø thaùng 9 naêm 1842…laø caùi chaân maø oâng bò cöa cuït trong moät traän ñaùng vôùi Phaùp naêm xöa. Laøm leã choân chaân giaû Santa Fe. Ñaày ñuû vaên voõ baù quan, ngoaïi giao ñoaøn, quoác hoäi. Ñieån vaên, haùt ca ñoaøn, thô ngaâm töôûng nieäm… Thieät laø moät caûnh quaùi dò chöa töøng coù treân ñôøi. Toâi coù laàn hoûi thaèng baïn hoïc Meã chuyeän naøy thì noù giaän toâi caû thaùng trôøi. Noù noùi thaø chöûi cha noù, noù giaän vaøi ngaøy, coøn vuï naøy noù seõ giaän laâu cho maø coi. Gioáng nhö mình ñöôïc thaèng Meã naøo hoûi ñeán vuï vua Leâ Chieâu Thoáng qua Taøu roài laøm caùi gì ôû beân ñoù? Caø laêm laø caùi chaéc.

Luùc ñoù taïi Texas cuøng laø phaàn ñaát cuûa Mexico, vaø nhöõng di daân laäu (illigal immigrants) maø ña soá laø Myõ traéng, cuõng bò kyø thò khi deã (tuy chöa coù maùy quay phim vuï lính ñaùnh tuïi Myõ laäu). Nhöng ñaïi ñieàn chuû Meã raát khoaùi möôùn Myõ traéng laäu laøm vieäc , vì noù sieâng hôn vaø aên uoáng khoâng caàu kyø. Moãi ñaïi dieän chuû ñöôïc quyeàn möôùn Myõ laäu laøm vieäc vôùi 7 naêm khoâng laøm khoù deã cuûa chaùnh phuû Mexico. Chuû Meã uoáng Tequilla vaø Myõ laäu laøm vieäc haêng say. Naêm 1827 thì taïi Texas coù 5000 Meã maø Myõ coù ñeán 12 ngaøn ngöôøi roài. Naêm 1835 thì daân Myõ laäu taêng ñeán 30 ngaøn. Luùc ñoù Meã laäu maø bieát noùi tieáng Meã thì coi boä maàn aên khaù hôn ai heát, neáu hoï laáy vôï Meã nöõa thì laïi caøng ñöôïc öu ñaõi hôn. Chaùnh phuõ Meã caøng luùc caøng thaáy lo ngaïi vì Myõ laäu caøng luùc caøng quaù nhieàu, vaø tuïi noù coù khi mang suùng oáng cöôõi ngöïa nhö gioù nöõa…Chuyeän naøy xaûy ra thieät. Moät ngöôøi goác Tennesseean teân laø James Long ñeán Texas vôùi nhoùm du ñaõng coù suùng cao boài chieám ñaát döïng côø taïi Nacogdoches, gaàn nôi hoà nöôùc soâng raïch, boø Meã maø ñeán uoáng nöôùc khoâng traû tieàn thì bò laøm thòt lieàn. Teân cao boài naøy ñeán ñoù tuyeân boá Texas ñoäc laäp, vaø anh chaøng cao boài töï xung laø toång thoáng ñaàu tieân Texas (ngon cuõng thua Santa Ana choân caúng giaû). Dó nhieân ñaùm naøy bò quaân Meã ñaùng thua vì coù ai vieän cöùu ñaâu? nhöng cuõng ñuû choïc töùc United States vaø United States of Congress.

Naêm 1836 Santa Ana ñaùnh baïi ñoàn binh Myõ taïi Santonio Texes laø ñoàn Alamo.

Chieán thaéng ñaõ laøm môø maét ñaïi töôùng ñaïi taøi ñaïi…kinh khuûng Santa Ana. Ngaøy kia oâng daãn moät ñaùm lính nhoû ñi tuaàn tieåu vaø roài laïc ñaøn taïi San Jacinto River. Ñaïi töôùng ñaïi taøi ñaïi…kinh khuûng lang thang moät mình moät ngöïa…vaø bò moät thaèng con nít hæ muûi chöa saïch ngöôøi Myõ goác Houston nhaân daân töï veä baét ñöôïc. Moät chuyeän baét ñaïi töôùng ñaïi taøi ñaïi kinh khuûng naøy cuõng chöa töøng xaûy ra treân theá giôùi.

Thaùng tö ngaøy 21 naêm 1836 Sata Ana bò moät thaèng nhaân daân töï veä Myõ baét ñöôïc, maø chính teân nhaân daân töï veä naøy cuõng chöa töøng baén suùng noå laàn naøo.

Dó nhieân Santa Ana, ñaïi töôùng ñaïi taøi ñaïi kinh khuûng naøy ôû tuø vaø bò baét kyù hai hoøa öôùc vôùi Myõ laäu. Moät hoøa öôùc ñöôïc coâng boá cho daân chuùng vaø moät hoøa öôùc maø oâng ta bieát vaø daân Myõ bieát maø thoâi vôùi toång thoáng Texas David Burnet. Hoøa uôùc coâng khai Santa Ana ñeå cho Texas ñoäc laäp, moïi thuø oaùn töø tröôùc ñeán giôø phaûi xoùa heát, vaø khoâng ñöôïc mieät thò daân Myõ laäu nöõa. Coøn hoøa öôùc thöù nhì rieâng thì Santa Ana nhöôïng ñaát cuûa oâng ta laïi cho Texas…

Cuõng nhôø Santa Ana ñaïi töôùng ñaïi taøi ñaïi kinh khuûng neân xöù Mexico môùi coøn …nhoû nhö ngaøy nay. Neáu oâng ta laøm toång thoáng theâm nöõa chaéc Mexico seõ nhoû vöûa ñuû moät hoøn ñaûo cho daân Myõ ñeán caâu caù maø thoâi.

Trôû laïi Orange County, Sata Ana laø moät vuøng phì nhieâu, khí haäu toát, gioù bieån thoâæ thaúng vaøo, khoâng bò nuùi hay ñoài chaän laïi. Neân naêm 1870 ñöôïc noåi tieáng treân nöôùc Myõ laø vuøng coù theå maàn aên ñöôïc. Taïi Kentucky, moät thanh nieân treû teân William Spurgeon cuøng vôùi baïn Ward Bradford thaát baïi veà vuï ñaøo vaøng taïi California, Gold Rush. Hai ngöôøi ñeán muoän neân California heát vaøng, chæ coøn trô laïi moû haàm bò ñaøo xôùi tang hoang. Hai tay treû naøy mua laïi moät trang traïi raát roäng ñoä 85 acres cuûa moät phaàn nhoû ñaïi töôùng ñaïi taøi ñaïi kinh khuûng laø Santa Ana. Hoï mua ñaát nhoû vaø chia ra laøm nhieàu loâ nhoû baùn laïi laáy lôøi. Spurgeon nhaän phaàn höôùng Ñoäng vaø laøm moät laøng nhoû goïi laø Santa Ana. Anh môû moät tieäm Baùch hoùa vaø moät Ty Böu Ñieän taïi ñöôøng Fourth vaø Broadway baây giôø. Phaàn ñaát trang traïi roäng lôùn cuûa ñaïi töôùng Santa Ana ñöôïc Columbus Tustin vaø Nelson Stafford mua ñeán 1300 acres. Vaø thaønh phoá Tustin giôø ñaây mang teân oâng ta, saùt vôùi Santa Ana. Phaàn gaàn bieån thì ñöôïc tay giaøu teân James Mc Fadden mua leân vaø laäp thaønh phoá NewPort Beach baáy giôø.

Luùc tröôùc trang traïi cuûa ñaïi töôùng, ñaïi toång thoáng Antonio Lopez de Santa Ana Perez de Lepron taïi California ñaâu coù mang teân Orange. Danh töø Orange laø do W.N. Hardin naêm 1870 khi mua moät thuøng cam töø Tahiti gôûi ñeán, phaàn döôùi bò nöôùc bieån thaám hö, aên khoâng ñöôïc. Nhöng haït cam ñaõ moïc maàm. Oâng ta beøn ñem troàng thöû taïi goùc sau vöôøn nhaø... Vaø cam moïc maïnh, raát ngoït khoâng thua gì cam Florida. Chanh thì ñöôïc troàng ñaàu tieân do A.D.Bishop, roài sau ñoù thì baép, chuoái, mía, thuoác laù, ñaäu phuïng... mieãn laø coù ñuû nöôùc cho vöôøn laø caùi gì cuõng moïc ñöôïc.

Baây giôø thì coù ngöôøi Vieät mình tôùi, saûn xuaát vaø xuaát caûng qua nöôùc laùng gieàng nhö Texas, Arizona, Chicago laø…rau muoáng khoâ (vì noù troàng khoâ, khoâng caàn nöôùc, dó nhieân daøi hôn troàng trong ao hoà ôû Vieät Nam).

Tröôøng hoïc laâu ñôøi nhaát laø Fullerton Elementary School, laäp naêm 1897. Chieác xe bus chôû hoïc troø ñaàu tieân laø naêm 1910. Chieác xe bus naøy... khoâng coù cöûa ñoùng, queïo maïnh neáu hoïc troø khoâng ñoùng chaët gheá thì…loït…ra ngoaøi ñöôøng heát trôn, nhöng vì xe chaïy chaäm... neân chæ bò u ñaàu... söng baøn toïa laø cuøng./.