Ngaøy xöa luùc coøn trong quaân nguõ, Pleiku maây muø giaêng phuû ngaøy ñeâm khi muøa ñoâng trôû laïi. Saùng sôùm treân ñoài cao, moät laøn khoùi traéng laø ñaø giaêng maéc trong loøng thung luõng. Ñaây laø sôn lam chöôùng khí maø nhöõng ngöôøi Thöôïng Cao Nguyeân raát lo ngaïi khi rôøi nhaø. Hít thôõ laâu ngaøy noù seõ laøm xöông coát nhöùc nhoái khoù chòu khi tuoåi veà giaø. Moät cuï giaø ngöôøi Bình Ñònh cho chuùng toâi bieát neân nhai göøng khi naøo löôùt vaøo vuøng khoùi môø söông aûo ñoù . Nhai göøng.. ñaâu phaûi deã? Buïng ñoùi nhai göøng..thì coù moân..choân luoân , bao töõ coàn caøo chòu gì thaáu..? Daân nhaø binh boán phöông laø nhaø, tieàn baïc ñaâu coù dö giaõ gì ñeã maø..saùng phoâ mai..toái söõa boø..? Ñôøi trai treû, bao töû nhö saét theùp vaäy..aên caí gì cuõng thaáy chöa..ñaõ..caùi mieäng. Môùi thaáy noù chôi 2 goùi mì goùi to toå chaûng, xòt xì daàu laâu naêm ñen ngoøm. Vaäy maø hoûi..coù muoán ra phoá aên..caùi gì khoâng ? Noù gaät ñaàu lieàn. AÊn caùi gì..tieàn löông lính laõnh ra ñaàu thaùng thì giöõa thaùng..khoâng coøn..moät caéc. Noù cuõng vaäy..mình cuõng vaäy. Xuoáng phoá Pleiku quaù giang xe ñoø thì chieàu veà cuõng..nhôø xe ñoø quaù giang. AÊn caùi gì..? Ñi veà ñoàn keïp 2 oã baùnh mì daøi thooøng..roài xòt xì daàu nöûa..roài raùng nhai nhai nuoát nuoát. Ñoù xuoáng phoá..aên caùi gì ñoù... Phoá nuùi cao, phoá nuùi nhieàu söông... Hai thaèng lính ñi laàm luõi giöõa doøng ñôøi phoá chôï y nhö hai thaèng bò beänh Gay vaäy. Trong cö xaù cuûa ñoàn binh, phoøng thaät nhoû, ñi daêm böôùc thì ñuïng cöûa, ñi trôû laïi thì ñuïng giaøy boâtÙÙ ñôø soâ, ñi voøng thì ñuïng noùn saét. Coøn treân baøn vöøa laø baøn aên côm, vöøa laø baøn ñeå ñuû moïi thöù: chai daàu chuøi suùng M16, saùt beân chai xì daàu vaø chai töông ôùt. Giöôøng cuûa noù chaän ngay cöûa ñoäc ñaïo. Coøn mình thì taán saùt goùc phoøng. Muøi vôù nhaø binh cuûa noù cuûa mình..thì khoûi noùi roài. Gioù maùt, trong laønh noù höôûng tröôùc roài môùi tôùi mình. Thaønh thöû ra..muoãi soát reùt ñeán thaêm noù tröôùc nhaát. Thaáy noù leân côn maø mình cuõng thaáy..ôùn laïnh... Nhaø binh phaùt haøng thaùng 4 vieân Chloroquine. Moãi vieân nuoát maéc ngheïn caû ngaøy. Vieân naøy nhaõn hieäu made in U.S.A coå hoïng daønh cho maáy thaèng Myõ ñen cao gaàn noùc nhaø uoáng maø..Uoáng thuoác hoaøi thì caùi moâi xaùm xì..y nhö thaèng ghieàn xì ke vaäy.

Luùc heát leân ñoàng leân coát thì noù ngoài treân giöôøng huùt thuoác laù vaø noùi öôùc gì coù keïo göông thì ñôõ bieát maáy? Noù laø thaèng xöù Quaõng. Vaäy keïo göông laø gì?

Keïo göông laø do ngöôøi Taøu laøm ra taïi Thu Xaø , roài truyeàn laàn ñeán ngöôøi Vieät. Laâu daàn ít phaân bieät keïo göông naøo cuõa ngöôøi Taøu vaø keïo göông naøo cuûa ngöôøi Vieät. Nhöng tinh yù moät chuùt thì keïo göông cöõa ngöôøi Taøu coù moät chuùt vò göøng khoâng haún laø muøi vò göøng nhöng chaéc chaén laø muøi vò göøng. Noù noùi nhö vaäy maø.

Con soâng Traø Khuùc sau khi vöôït nuùi cao tröôøng Sôn ôõ khuùc Thaïch Nham, chaûy qua maïn baéc tænh lî Quaõng Ngaõi roài ñoå doàn daäp ra cöûa bieån mang danh laø Cöûa Ñaïi. Roài theâm moät con soâng khaùc goïi laø soâng Veä chaõy xuoáng cöûa Tieåu. Nhöng con soâng Veä naøy noù chôø soâng Traø Khuùc roài nhaäp ra luoân cöûa Ñaïi luoân..Voøng quanh con soâng ñoù laø vuøng Phuù Thoï, Thu Xaø-nôi phong caûnh höõu tình, thieân nhieân hoøa hôïp laïi taïo neân moät saéc neùt ñaëc thuø cuõa xöù Quaõng Ngaõi löu danh anh kieät. Quaõng Ngaõi laâu laém roài ,khoâng ai coøn nhôù noãi laø nôi thuû ñoâ cuûa vöông quoác Champa. Ta goïi laø ngöôøi Chaøm, HaøNoäi hoï goïi laø ngöôøi Chaêm. Thaønh Chaâu Sa laø thuû phuû coøn thaønh Baøn Côø roài keá ñoù laø nuùi Hoøn Vaøng laø nôi maët tieàn traán giöõ ngöôøi Vieät töø phöông Baéc xuoáng.

Thu Xaø laø moät thò traán coå xöa nhaát cuûa löu daân Vieät khi rôøi Thaêng Long xuoâi veà Nam. Cöûa Ñaïi laø nôi coù nhöng con thuyeàn lôùn nhoû ñeán daäp dìu maàn aên, baùn muoái, baùn voâi, baùn nhöõng moùn doà mieàn nuùi, mieàn bieån, mieàn haï..vv..vv..Roài ngöôøi Taøu ñeán luoân, chung ñuïng nhau treân boán naêm traêm naêm nay roài. Daáu tích ngaøy nay laø moät ñoâi daõy phoá coå..Hui Caù Xò..nhaø caùch nhaø, coù beán soâng, beán chôï. Phoá coå xöa Thu Xaø cuõng coù theå goïi laø Phoá Khaùch. Ngaøy xöa baùn mì chaùo quaõy. Taát naäp ngaøy ñeâm. Chaùo noùng vöøa thoãi vöøa aên, nhieàu muøi göøng ñeå traán côn laïnh cuûa nuùi röøng khi tieát Ñoâng Phong mang ñeán. Moät daõy röøng tre, moät laøn thu thuyû, moät neùt Tröôøng Sôn, moät chieác ñoø..nhö aån nhö hieän treân maøn söông chieàu cuoái ñoâng. Ñaøn coø bay moõng nôi chaân trôøi..veà bieån caû hay veà ñoàng lau ?

Ngöôøi Taøu ñeán ñaây roài coù keïo Göông ra ñôøi. Daân Thu Xaø quaû quyeát laø keïo meø xöõng cuûa Hueá laø do Hueá hoïc nôi naøy ñem veà. Hueá khoâng coù keïo Göông maø Thu Xaø coù keïo göông. Moùn keïo naøy naøy naèm trong Töù Tuyeät Quaàn Anh Hoäi (Boán Tuyeät Chieâu Anh Huøng Tuï Hoäi) goàm coù:

1.- Chim mía Xuaân Phoå 2.- Caù Boáng soâng Traø 3.- Keïo Göông Thu Xaø 4.- Maïch Nha Moä Ñöùc.

Ai coù aên mía Xuaân Phoå? ..Xin loãi..aên chim mía Xuaân Phoå? Noù ngoït vaø meàm nhö thòt ..chim mía vaäy..( Noùi gì kyø cuïc). Khoâng tin thì mua chim boà caâu roài veà aên thöû coi..khaùc nhau bieát lieàn.

Aên moät con chim mía Xuaân Phoå thì nhôù hoaøi ngaøn naêm..Coøn caù Boáng soâng Traø..Loaïi caù naøy hình nhö chæ coù ngöôøi Chaøm laø baét ñöôïc. Boán muøa Xuaân HaïThu Ñoâng, nöôùc soâng Traø Khuùc caøng laïnh caøng trong. Caùi laïnh cuûa soâng Traø Khuùc ñem veà töø Tröôøng Sôn saâu thaúm caùi laïnh cuûa nuùi röøng, caù boáng laø loaïi caù nhoû loäi heát söùc leï, khoâng bao giôø dính löôùi ñöôïc. Ngöôøi daân baûn xöù hoï bieát duøng meïo. Hoï caém nhöõng oáng tre saâu xuoáng loøng soâng , trong loøng oáng tre hoï treùt moät lôùp buøn moõng caém nhieàu nôi meù soâng, gaàn thöôïng nguoàn. Roài hoï duøng xuoàng nhoû löôùt nheï, ñeán töøng oáng tre laø hoï chuïp baøn tay treân oáng tre, sôï caù phoùng ra ngoaøi maát. Roài cöù moät oáng tre laø moät con caù boáng soâng Traø.

Roài Keïo Göông Thu Xaø.. deã laøm maø.. nhöng noùi thì deã chöù chöa ai laøm ñöôïc. Daân Hueá laø daân Kinh kyø raát gioûi ngheà baét chöôùc nhöng cuõng ñaønh chòu thua..huoáng chi ..tay ngang..Raùng baét chöôùc thì baûo ñaûm coù muøi..kheùt cuûa caây cuûi hay muøi hoâi cuûa loø daàu hoâi..Neáu khoâng noùi laø muøi moà hoâi cuûa baïn quyeän vaøo vì quaây keïo raát meät, löûa cuûi khoùi cay maét. Dó nhieân.. moà hoâi me.. cuøng.. moà hoâi..con thi nhau..nhoû xuoáng chaõo keïo.. Nhö vaäy khoâng phaûi laø keïo thôm muøi..moà hoâi cuûabaïn sao? Dó nhieân keïo naøy..baïn cho .. vôï baïn aên laø xong roài.. chôù vôï toâi.. vuït thuøng raùc cho maø coi. Keïo naøy laø loaïi keïo maø thaèng..BOÏN.. daân Quaõng Ngaõi.. sau khi heát cöû reùt.. laø nhôù noù lieàn.

Phoá Thu Xaø, nhieàu ngöôøi Hoa. Hai daõy phoá coå maø ngaøy xöa laø nôi thaäp töù quaàn anh hoäi. Ngöôøi Vieät coù, ngöôøi Hueá coù, ngöôøi Chaêm coù..ñuû saéc daân ñeán hai daõy phoá khaùch ñeå xem hoï aên Teát. Hoï laø ngöôøi Hoa raát troïng leã laïc..coøn ngöôøi ..Mình vaø ngöôøi Chaøm..raát troïng.. ñöùng.. ngoù haõ hoïng. Hoï aên teát Ñoan Ngoï, aên teát raèm Thaùng Baûy, teát Trung Thu (baùnh Trung Thu ngon nhaát Vieät vì nhôø ñöôøng mía Xuaân Phoå, bao bì meàm deõo ñaày muøi thôm cuõa hoa Sen hoï mua veà hoï uû ñeâm). Hoï aên Teát raèm thaùng Möôøi (nôi naøy môùi coù aên teát raèm thaùng Möôøi), hoï aên Teát Nguyeân Ñaùn. Hoï thaû ñeøn lung linh troâi nheø nheï treân soâng roài ra bieån khôi ngaøn daëm. Hoï nhôù veà queâ höông cuûa hoï..Queâ höông laø Trung Quoác, möôïn doøng soâng Vieät maø thaû ñeøn nhôù veà queâ cha ñaát toå. Roài Hoï laøm ngöôøi Vieät nhôù theo..Nôi naøy ñaây..khi thaáy caûnh ngöôøi Thaùi Lan thaû ñeøn treân soâng..laø nöôùc maét cuûa Noù rôi xuoáng. Noù nhôù veà Thu Xaø, Quaõng Ngaõi ngaøy xöa meï Noù thaû ñeøn treân soâng caàu nguyeän cho gia ñaïo bình an, queâ höông thanh bình..Quaù xöa roài maø, nhöng giôø naøy sao maø nhö môùi hoâm qua vaäy. Nhaéc tôùi laø noù khoùc nhö möa.. Thu Xaø. Oâi! Thu Xaø, Quaõng Ngaõi oâi Quaõng Ngaõi.. Ngöôøi Hoa laäp hoäi quaùn cuõa hoï, ñình mieáu raát khang trang,oai veä. Ngoùi vaø gaïch ñöôïc chôû töø Quaõng Ñoâng ñeán, ngaøn naêm vaãn khoâng hö. Chuøa OÂng nôi khoùi nhang khoâng bao giôø döùt , xin xaêm leã baùi moät loøng thaønh. Hoï Thôø OÂng..hoï Thôø moät Ñaëc Tính cuûa OÂng coù moät khoâng hai: "Vai mang Haõo Haùn löu Haøo Kieät" "Nghóa Ñeä vang reàn troïn Thieân Thu".. Thaønh thöû ngöôøi Quaõng Ngaõi raát troïng khí tieát anh huøng , hoï choïn baïn laø hoï khoâng bao giôø phaûn. Chuøa OÂng laøm chöùng vôùi tueá nguyeät ñoù..Ñeâm traêng raèm, ngaøy xöa, ngöôøi Khaùch Truù ngoài quanh xem OÂng dieäu voõ döông oai, ñöôøng ñao nghóa khí, trí duõng anh haøo bay loang loaùng treân neàn gaïch cuûa Chuøa..Trôûlaïi ngaøn naêm tröôùc, ñao naøy ñaõ..traõm taø gian, cuøng huynh ñeä laäp hoäi theà nguyeàn..ñao naøy ñaõ khai sôn phaù thaïch..döïng moät sôn haø, nghóa khí naøy reàn vang muoân thuôû, coøn ngöôøi con gaùi Quaõng Ngaõi thì sao? Hoï troïng khí tieát laém.

Baøi thô Thu Xaø cuûa thi só Bích Kheâ maø coøn vang ñoïng nôi ñaây:

Baïn döøng chaân roài xuoâi veà Phuù Thoï,Thu Xaø hoâm nay..roài baïn leân hoøn Thaïch Sôn ngoù veà cöûa Ñaïi, nöôùc ra bieån bieàn bieät nôi nao, nôi ñoù gioù bieån loàng loäng theùt gaøo..gôïi nhôù queâ höông. Nôi naøo cuõng laø queâ höông, nhöng taïi nôi naøy noù huøng vó hôn..Tröôøng Sôn,Tröôøng Sôn..Nôi naøy laø nôi Cheá Boàng Nga töøng döøng thuyeàn nôi cöûa bieån maø chôø gioù leân.. Gioù nuùi möa ngaøn, bieån gaøo

Ñaïi Döông.. Baïn ñöùng treân hoøn Thaïch Sôn maø baïn coù bieát Thoân Coã Luõy hay khoâng? Laøn khoùi lam chieàu nôi thoân Coã Luõy caát leân, con traâu vaø em muïc ñoàng veà Coâ Thoân töø laâu roài, nhöng tieáng saùo cuûa em treân löng traâu thoåi veà nghe vang ñoäng nôi ñaây..tieát ñieäu laäp ñi laäp laïi ñôn sô , nhöng khoâng moät ngöôøi nhaïc só naøo thoåi ñöôïc baûn saùo chieàu voïng coâ thoân cuûa em beù chaên traâu noï, vì noù coù 4 noát nhaïc maø thoâi..Moät noát nhaïc hôøn soâng nuùi khoâng coøn nöõa cuûa ngöôøi Chaêm , moät noát nhaïc cho doøng soâng Thu Xaø uoán löôïn nhö con raén sôn haø luoàn loõi veà thöôïng du, moät noát nhaïc cho kieáp ngheøo ngöôøi daân xöù Quaõng, ngheøo vaät chaát nhöng naëng aân tình. Nhòn aên cho ngöôøi vaø khoâng mong nhaän ngöôøi traû ôn laïi..chuøa OÂng laøm chöùng thôøi gian kia kìa. Moät noát nhaïc cho thoân Coã Luõy..Boán noát nhaïc thaät ñôn sô nhöng maàu nhieäm, nghe moät laàn laø nhôù maõi traêm naêm. "...Ai veà nôi coâ thoân vaéng... Coã Luyõ ngaøn naêm voïng tim saàu.."

Vaøo ñeà : Ñaëc bieät Thu Xaø laø moät thò traán thuoäc Trung Phaàn ,trong bieân ñòa cuûa trieàu ñình Hueá nhöng Thu Xaø vaø thò traán Tourane ( ÑaøNaüng ) tröïc thuoäc thaúng nhaø caàm quyeàn Phaùp taïi Vietnam. Nôi naøy ngöôøi Phaùp cho xaây nhaø böu ñieän, tröôøng hoïc..vaø Thu Xaø laø nôi coù ñeøn ñieän tröôùc hôn thò traán Quaõng Ngaõi ( goïi laø center urban ). ThuXaø saûn xuaát queá, ñöôøng, ñaäu phuï vaø nhieàu laâm saûn, noâng saûn. Ñôøi soáng truø maät, daân cö soáng ñôøi thoaûi maùi, laøm 6 thaùng roài nghó xaõ hôi 6 thaùng ( vì bò möa muøa taàm taõ suoát ngaøy). Thò xaõ coù 4 chuøa Hoa kieâm luoân tröôøng daïy hoïc chöõ Taøu cho hoïc sinh goác ngöôøi Hoa. Ngöôøi Hoa ñi ñeán ñaâu hoï laäp chuøa chieàn mieáu maïo vaø tröôøng daïy hoïc chöõ Taøu cho con chaùu ñöøng queân chöõ nghóa cuõ, ñieàu naøy raát khaùc xa vôùi ngöôøi Vieät chuùng ta. Thò xaõ Thu Xaø coù Chuøa vaø tröôøng Tieåu hoïc Phuùc Kieán, Chuøa vaø tröôøng hoïc Trieàu Chaâu, Chuøa vaø tröôøng hoïc Haûi Nam, Chuøa Quaõng Ñoâng. Chuøa Quan Thaùnh Ñeá raát linh hieån, ngaøy kia coù moät ngöôøi Vieät teân Traàn Maïo khoâng tin chuyeän quyû thaàn leo leân löng ngöaï Thaàn Maõ cuõa OÂng thì bò trôït tay teù xuoáng hoäc maùu cheát lieàn taïi choã. Thu Xaø moät hoâm ñöôïc vinh haïnh ngheânh ñoùn Hoaøng Ñeá Baõo Ñaïi vaø Khaâm Söù töø Hueá ñeán saéc phong söï linh hieån cho 108 vò thaàn maø ngöôøi Hoa ñang thôø taïi chuøa Haûi Nam, ñieàu naøy raát hieám thaáy cho VieätNam , vì thöôøng thöôøng nhaø vua chæ ban saéc töù cho chuøa hay cho ñình thaàn maø thoâi chôù khoâng khi naøo ñích thaân Hoaøng Thöôïng giaùng laâm ñeán..Ñoù laø 108 ngöôøi Hoa veà thaêm coá quaän Trung Quoác thì bò baõo chìm ngoaøi khôi cheát heát. Söï linh hieån cuûa108 ngöôøi naøy ñeán tay nhaø vua, vaø Khaâm Söù cuõng chaáp nhaän nhö vaäy. Linh hieån hoï ñoä trì cho nhöõng ai ñeán caàu xin. Ñoàng thôøi nhaø vua ban thöôûng 4 huy chöông vaøng cho 4 bang tröôûng ngöôøi Hoa, coù OÂng Dieäp Dö (nhaïc phuï cuûa nhaø vaên Thinh Quang) .

Veà vaên chöông thi phuù thì coù : Bích Kheâ, Moäng Ñaøi, Haøn maëc Töõ, Thinh Quang vaø Truùc Nam.. Rieâng baøi thô naêm 1943 coù teân laø Hoa Thô ñöôïc phoå nhaïc, ngöôøi daân Thu Xaø ai ai cuõng coøn thöông nhôù (baøi naøy cuûa Thinh Quang):

Trong baøi baøy taùc giaû noùi doøng soâng Vöïc, ñoù thuoäc doøng soâng Hoàng (ñöøng laàm vôùi Hoàng haø /HaøNoäi).. Giöõa doøng soâng naøy laâu laâu coù moät vöïc xoaùy raát saâu, thöôøng ghe thuyeàn raát sôï Vöïc huùt naøy. Ñeâm khuya veà, traêng saùng.. laâu laâu coù ngöôøi thaáy moät chieác thuyeàn nhoû baèng vaøng saùng röïc töø töø hieän leân.. daân cö ñoàn raèng ñoù laø vaøng cuûa ngöôøi Chaøm (Chaêm) choân ñaâu ñoù beân bôø soâng haøng traêm naêm tröôùc...OÂng Nguyeãn Daäu (neáu nay coøn soáng cuõng khoaûng treân 100 ) hình nhö coù vôùt ñöôïc hay ñaøo ñöôïc moät maâm vaøng ñöïng quaøy chuoái vaø cau cuøng laù traàu.. raát naëng taát caû baèng vaøng cuûa ngöôøi Chaøm ñeå laïi..Coù laàn nöôùc xoaùy laø saït lôõ moät khoaûng ñaát lôùn, ngöôøi ta tranh nhau tìm vaøng, ñoäng ñeán tay quan quaân ngöôøi Phaùp..hoï cho lính ñeán canh giöõ khu vöïc saït lôõ ñoù..caám ngöôøiø daân ñeán tìm vaøng..chuyeän naøy ñeã nhaø nöôùc lo cho maø ..

Quaõng Ngaõi coù danh nhaân : Leâ vaên Duyeät, Phoù Toång Thoáng thôøi Ñeä Nhaát laø Nguyeãn ngoïc Thô vaø Thoáng töôùng Leâ vaên Tî..chính Ñai töôùng Tî raát ñöôïc loøng tin cuûaToång thoáng Dieäm. Khi Ñaïi töôùng qua ñôøi thì ñöôïc truy taëng leân Thoáng töôùng, ngoâi moä cuûa Thoáng Töôùng Leâ vaên Tî raát ñeïp vaø ñoä soä trong nghóa trang Maïc Ñónh Chi (Saigon maø ngöôøi ta goïi laø Maõ Taây )...Roài ngaøy kia coù hai ngoâi moä nhoû khieâm nhöôøng naèm keá beân..ñoù laø ngoâi moä cuûa Toång thoáng Dieäm vaø baøo ñeä laø Ngoâ Ñình Nhu. . .Ngöôøi bieát chuyeän khoâng khoûi buøi nguøi taát daï.. Rieâng Quaõng Ngaó coøn coù Baø Tuøng Long, Nguyeãn Vyõ chuõ baùo baùn nguyeät san Phoå thoâng vaø quyeån saùch noåi tieáng moät thôøi laø Tuaán Chaøng Trai Nöôùc Vieät. . .Chính Tuaán laø ngöôøi muïc kích Nguyeãn Thaùi Hoïc bò thöïc daân ñöa leân ñoaïn ñaàu ñaøi Yeân Baùi.. Rieâng coù moät ngöôøi muïc kích ñöôïc caâu chuyeän Taï Thu Thaâu bò bòt maët ñeán 3 laàn trong moät ñeâm vaø sau cuøng hoï xöû baén ngöôøi..( Chuyeän naøy seõ keã sau)... coøn phía Haø Noäi thì Quaõng Ngaõi laø queâ höông cuûa thuû töôùng laâu ñôøi nhaát cuûa hoï ñoù laø Phaïm Vaên Ñoàng..

Töø khi Phaùp laøm ñöôøng saét xuyeân Vieät thì ngöôøi ta boû ñöôøng thuyû maø duøng ñöôøng saét.. cuoäc ñaát phaùt cuûa Thu Xaø ñoãi höôøng veà Quaõng Ngaõi. Roài Thu Xaø chæ coøn vaúng nhöõng tieáng haùt traàm buoàn cuõa ngöôøi Chaøm maát nöôùc... ñeâm khuya veà aån hieän theo nhöõng maâm vaøng troâi noãi treân soâng Vöïc.. Vaøng cuûa ngöôøi Chaøm coøn ñaâu ñoù chôø ngöôøi höõu duyeân.