Ai ñaõ töøng ñoïc baøi thô noåi tieáng "Chansons D’automne" cuûa thi-só löøng danh Phaùp-quoác Paul Verlaine ñeàu caûm thaáy loøng mình boài-hoài vaø xuùc-ñoäng . Khoâng xuùc-ñoäng sao ñöïôc khi nhaø thô ña-tình naøy ñaõ rung caûm hoàn mình thaønh nhöõng doøng thô baát-huû sau ñaây ñeå nöùc-nôû veà tình thu beân bôø soâng Seine tuyeät ñeïp naêm naøo:

(Laõng-Du )

Thaät vaäy, muøa thu laø muøa cuûa tình yeâu, muøa cuûa laù vaøng rôi ruïng. Muøa thu laø muøa cuûa nhöõng caëp tình nhaân dìu nhau ñi döôùi naéng thu ñeå thöôûng thöùc baàu khoâng khí maùt meû trong laønh, roài trao cho nhau nhöõng nuï hoân noàng chaùy ñeå roài cuøng nhau nhìn laù vaøng rôi, rôi maõi taän cuoái chaân trôøi.

Muøa thu laø muøa caùc thi-nhaân ñi tìm nhöõng vaàn thô ñeå saùng-taùc thaønh nhöõng tuyeät-phaåm baát-huû nghìn naêm.

Ai ñaõ töøng ñi qua phoá vaéng döôùi aùnh naéng chieàu thu khi laù vaøng bay bay khaép trôøi roài laùc-ñaùc rôi qua maùi ñaàu vaø rôùt xuoáng ñaát, môùi caûm thaáy ñöôïc caùi ñeïp tuyeät vôøi cuûa muøa thu, môùi rung caûm theo nhòp cuûa laù vaøng ñang rôi, rung caûm theo nhöõng tia naéng thu dòu hieàn vöôn maõi ñeán taän chaân trôøi xa thaêm-thaúm. Noùi ñeán muøa thu laø noùi ñeán muøa cuûa laù vaøng bay bay, muøa cuûa laù vaøng rôi rôi, muøa cuûa laù vaøng khoâ ruïng khaép moïi neõo ñöôøng. "Thu ñi cho laù vaøng bay, laù rôi cho ñaùm cöôùi veà". Ta haõy nghe caùc thi-nhaân Vieät-nam noùi veà laù vaøng rôi moãi ñoä thu veà qua nhöõng doøng thô tröõ tình sau ñaây.

Hình aûnh noãi baät nhaát veà laù ruïng giöõa muøa thu laø hình aûnh trong hai caâu thô sau ñaây cuûa thi-só Taûn-Ñaø :

Nhöng hình aûnh tröõ tình vaø laõng-maïng nhaát laø hình aûnh con nai vaøng ngô-ngaùc giöaõ röøng thu qua baøi "Tieáng Thu" cuûa Löu Troïng Lö vôùi nhöõng caâu thô naêm chöõ nghe thaät eâm-ñeàm nhö khuùc nhaïc tình thu trong röøng vaéng:

Khoâng phaûi chæ coù Taûn Ñaø hay Löu Troïng Lö môí noùi ñeán laù vaøng khi muøa thu tôùi; haàu heát caùc thi- nhaân Vieät-nam ñeàu ca ngôïi caùi ñeïp cuûa muøa thu baèng caùch dieãn taû hình aûnh cuûa laù vaøng rôi giöõa trôøi thu. Sau ñaây laø nhöõng doøng thô dieãn taû veà laù vaøng muøa thu cuûa moät soá thi- nhaân Vieät-nam :

(Huy-Caän)

(Xuaân-Dieäu )

(Nguyeãn Khuyeán)

(Cheá Lan Vieân)

(Thaùi Can)

(Ngoâ Chi Lan)

(Nguyeân-Du)

Ngoaøi laù vaøng rôi laø bieåu-töôïng cuûa muøa thu, ta coøn phaûi ñeà caäp ñeán aùnh traêng thu huyeàn-aûo. Noùi ñeán muøa thu maø khoâng ñeà-caäp ñeán aùnh traêng thu môø-aûo sau aùng maây trôøi giöõa ñeâm khuya thanh-vaéng laø moät söï thieáu soùt lôùn lao ñoái vôùi muøa thu .

Khoâng phaûi ñeâm thu naøo aùnh traêng cuõng vaèng-vaëc giöõa trôøi trong khi laù vaøng rôi nheø nheï giöõa ñeâm khuya coâ-tòch maø traùi laïi, coù nhöõng ñeâm thu traêng buoàn aûo-naûo gioù heo may thoåi veà laøm cho loøng ngöôøi caûm thaáy u-buoàn man-maùc tröôùc caùi laïnh khoâng laøm teâ-buoát con tim nhö muøa ñoâng, nhöng laém luùc laøm cho hoàn ta baâng-khuaâng giaù reùt, laøm cho hoàn ta nhung-nhôù laïnh-luøng.

Neáu thi-só Thöôïng Quan Nghi ñôøi Ñöôøng beân Trung-Quoác ñaõ dieãn-taû caùi ñeïp cuûa aùnh traêng thu qua hai caâu thô:

(Chi-Ñieàn dòch)

Thì taïi Vieät-Nam, raát nhieàu nhaø thô ñaõ toán khoâng bieát bao nhieâu möïc vaø giaáy ñeå dieãn-taû chò Haèng giöõa ñeâm thu huyeàn-dieäu. Thaät vaäy neáu baøi "Tieáng thu" cuûa Löu troïng Lö khoâng ñeà caäp ñeán aùnh traêng môø thì toøan baøi thô maát ñi raát nhieàu yù-nghóa veà muøa thu :

Rieâng nhaø thô Xuaân-Dieäu ñaõ nhaân-caùch hoùa aùnh traêng thu khieán nhöõng doøng thô trôû thaønh baát töû:

Tuy-nhieân noùi ñeán traêng nhaát laø aùnh traêng thu maø khoâng noùi ñeán thi-só Haøn Maëc Töû laø moät söï thieáu soùt voâ cuøng troïng ñaïi.

Ta haõy nghe Haøn Maêïc Töû noùi veà traêng thu qua nhöõng caâu thô baûy chöõ vôùi loái nhaân-caùch hoùa laøm cho ta coù caûm töôûng nhö ngöôøi ñeïp Haèng–Nga ñang roùn-reùn dôøi goùt ngoïc vaøo nhaø ai giöõa ñeâm thu traêng saùng :

hay laø:

Ngoaøi Löu troïng Lö, Haøn maëc Töû, Xuaân-Dieäu ra, ta cuõng thaáy raát nhieàu nhaø thô noùi veà aùnh traêng thu. Sau ñaây laø moät soá baøi thô cuûa moät vaøi thi-nhaân ñaõû ca-tuïng aùnh traêng thu qua nhöõng doøng thô ñuû caùc theå loaïi:

(Nguyeãn-Bính)

(Nguyeãn Khuyeán)

( Taûn-Ñaø)

Ñaëng traàn Coân

(Ñoaøn thò Ñieåm ñòch)

( Nguyeãn-Du )

(Nguyeãn- Du)

( OÂn nhö Haàu )

Neáu muøa thu coù laù vaøng rôi ruïng, coù traêng thu huyeàn aûo thì cuõng coù naéng thu nheï löôùt treân ñoài. Naéng muøa thu khoâng gay-gaét röïc löûa nhö muøa haï traùi laïi raát maùt diuï trong laønh, nhaát laø nhöõng luùc trôøi xanh maây traéng naéng hoàng. Ñi döôiù naéng thu ngöôøi ta thaáy taâm-hoàn raát thoaûi maùi laâng-laâng ,nhaát laø nhöõng luùc trôøiø chieàu nhaït naéng coù laù vaøng bay bay roài ruïng khaép phoá –phöôøng. Nhieàu caëp tình nhaân thích ñi döôùi naéng thu ñeå thöôûng thöùc caùi veû ñeïp cuûa muøa thu, nhaët nhöõng laù vaøng rôi roài nhìn nhöõng haøng caây khaúng-khiu chæ coøn nhöõng caønh truïi laù doïc hai beân ñaïi-loä luùc chieàu taø.

Ai cuõng bieát raèng caùc thi- nhaân khi noùi veà muøa thu thöôøng khoâng queân ñeà-caäp ñeán naéng thu. Nhaø thô Cheá lan Vieân ñaõ laøm cho ta ngaïc-nhieân khi vieát maáy caâu thô lieân-quan ñeán naéng thu nhö sau:

Nhöng ngaïc-nhieân hôn nöõa laø hai caâu thô ñaày nhaïc tính cuûa nhaø thô Bích-Kheâ sau ñaây laøm cho ta caûm thaáy thích thuù khi ñoïc leân vì nghe nhö moät giai-ñieäu tuyeät vôøi:

Dó-nhieân, moãi nhaø thô dieãn-taû veû naéng thu moät caùch khaùc nhau, nhöng haàu heát ñeàu ca-ngôïi naéng thu nhö laø hình aûnh tuyeät ñeïp giöõa gioù chieàu.

Nhaø thô Xuaân-Dieäu cuõng noùi veà naéng thu vôùi hai caâu thô thaát-ngoân ñaày löu luyeán tröõ-tình :

Nhöng neáu ai ñaõ ñoïc maáy caâu thô sau ñaây cuûa nhaø thô Truùc-Ly ñeàu caûm thaáy hoàn mình xao-xuyeán baâng-khuaâng:

Ngoøai ra ta coøn thaáy raát nhieàu nhaø thô khaùc cuõng ñaõ noùi veà naéng thu vôùi nhöõng doøng thô thaät ñeïp vaø thaät buoàn:

hay laø :

Naéng chieàu raây vaøng boät xuoáng daân queâ

(Nam-Traân Nguyeãn hoïc Syõ)

Neáu nhöõng hình aûnh ñeïp cuûa muøa thu laø laù vaøng rôi, laø aùnh traêng thu giöõa ñeâm khuya thanh-vaéng, vaø naéng chieàu thu trong buoåi hoøang-hoân, thì hình aûnh buoàn nhaát cuûa muøa thu laø möa thu. Chính nhöõng gioït möa thu ñaõ laøm cho loøng ngöôøi laïnh-leõo, u-buoàn, laøm cho loøng ngöôøi hoang vaéng saàu thöông, bô-vô giöõa theá-giôùi möa rôi buoàn-baõ.

Tröôùc caûnh möa thu aûm-ñaïm ôû ngoøai beänh-vieän, nhaïc-só taøi ba Ñaëng theá Phong ñaõ xuùc-ñoäng roài saùng taùc ngay baûn nhaïc "Gioït möa thu." Tröôùc khi vónh-bieät traàn-gian ñeå laïi cho ñôøi nhöõng gioït leä thu saàu thöông nöùc-nôû, nhöõng gioït leä tình ai-oaùn laâm-ly:

Bôûi vaäy noùi ñeán möa thu laø noùi ñeán moät trong nhöõng caûnh vaät buoàn-baõ nhaát cuûa traàn theá. Ñoïc maáy caâu thô sau ñaây cuûa Baø Huyeän Thanh Quan, ta thaáy caûnh möa thu thaät laø tieâu-ñieàu buoàn-baõ:

Hay hai caâu thô sau ñaây cuûa nhaø thô Xuaân-Dieäu cuõng cho ta thaáy caûnh laëng leõ u-buoàn :

Tuy-nhieân neáu traêng thu, naéng thu, möa thu, laø nhöõng ñeà taøi baát-huû cho caùc vaên thi-só, nhaïc-só laáy ñoù ñeå saùng-taùc thì söông thu laø moät ñeà taøi khoâng keùm quan-troïng ñeå caùc thi-nhaân deät thaønh thô. Vaøo nhöõng luùc trôøi saùng tinh-söông, ai ñaõ töøng ra sau vöôøn, ñeàu troâng thaáy nhönõg gioït söông ñoïng treân caønh caây, ngoïn coû gioáng nhö nhöõng haït kim-cöông loùng laùnh ñeïp tuyeät vôøi. Cho ñeán ngaøy hoâm nay, raát nhieàu ngöôøi Vieät-nam ñaõ thuoäc loøng ñoïan vaên cuûa nhaø vaên Thanh-Tònh taû veà caûnh söông thu :

Moät nhaø thô noåi tieáng nhö soùng coàn moät thôøi vang boùng ñaõ ca-ngôïi söông thu qua baøi thô "Söông rôi." Ñoù laø thi-só Nguyeãn-Vyõ vôùi baøi thô hai chöõ ñaõ ñeå laïi cho ñôøi moät taùc-phaåm baát-huû veà söông thu:

(Nguyeãn-Vyõ)

Nhö ñaõ ñöôïc trình baøy ôû treân, muøa thu laø muøa coù laù vaøng rôi laùc-ñaùc, coù traêng thu môø aoû giöõa ñeâm buoàn, coù nhöõng gioït möa rôi thaùnh-thoùt thaät laâm-ly. Ñaõ theá, nhieàu luùc aùnh naéng chieàu thu laøm cho ngöôøi löõ-haønh theâm coâ-ñoäc baâng-khuaâng, luoân luoân caûm thaáy nhö xa vaéng laïc-loøai, nhö bieät-ly hiu-quaïnh. Vì theá maø nhieàu ngöôøi ñaõ cho raèng, muøa thu laø muøa cuûa bieät-ly, cuûa xa caùch neân tình thu thöôøng nöùc-nôû ngheïn-ngaøo. Muøa thu laø muøa nhôù nhung töø ñoù vaø cuõng laø nhung-nhôù töø ñaây. Theá neân noùi ñeán muøa thu laø noùi ñeán bieät-ly nhung-nhôù, laø noùi ñeán ngaên-caùch xa nhau, laø noùi ñeán chia-ly buoàn-baõ vaø laém luùc noùi ñeán vónh-bieät ngaøn ñôøi ñeå roài "nghìn-truøng xa caùch ngöôøi ñaõ ñi roài, coøn gì ñaâu nöõa maø khoùc vôùi cöôøi."

Sau ñaây, ta haõy nghe caùc thi-nhaân Vieät-nam noùi veà söï bieät-ly, söï nhung-nhôù cuõng nhö nhöõng noãi u-buoàn giöõa muøa thu :

(Xuaân-Dieäu)

Hay nhöõng doøng thô luïc-baùt ñaày veû aâm-u, tieâu-ñieàu cuûa Huy-Caän;

Hoaëc nhöõng caâu thô ñaày nhung-nhôù quaèn-quaïi giöõa muøa thu:

(Cheá lan Vieân)

Hay hình aûnh xa vaéng bieät-ly cuûa ngöôøi chinh-phu trong loøng ngöôøi coâ-phuï:

(Löu troïng Lö)

Hoaëc laø nhöõng caâu thô ñaày noãi nhôù-thöông cuûa thi-nhaân :

(Thaùi-Can)

Nhöng söï bieät-ly ñôùn ñau nhaát hay noãi nhôù-nhung quaèn-quaïi trieàn-mieân cuõng nhö söï khoå ñau cay ñaéng suoát ñôøi maø ta coù theå thaáy ñöôïc laø nhöõng doøng thô nöùc-nôû leä nhoøa cuûa nöõ thi- só T.T.KH, moät nhaø thô ñaõ saùng taùc neân nhöõng baøi thô baát-huû ngaøn naêm vaø ñaõ trôû thaønh huyeàn thoïai trong thi-ca Vieät-nam. Ta haõy nghe nhaø thô T.T.KH nöùc-nôû nhöõng ñieäp-khuùc tình thu sau ñaây:

hay laø :

Toùm laïi qua thi-ca Vieät-nam, ta thaáy haàu heát caùc thi- nhaân nöôùc Vieät ñeàu noùi ñeán muøa thu, ca ngôïi muøa thu vì muøa thu coù nhöõng ñeâm traêng môø aûo, coù nhöõng laù vaøng rôi tuyeät ñeïp, coù nhöõng gioït möa thu thaùnh thoùt rôi thaät laâm-ly,bi-thaûm v.v... Vaø cuõng vì muøa thu laø muøa cuûa ngaên-caùch, cuûa ly-bieät, laø muøa cuûa nöùc-nôû ngheïn-ngaøo neân caùc thi-nhaân Vieät-nam khoâng ai maø khoâng xuùc-ñoäng khi thaáy muøa thu ñeán. Vì vaäy, qua thi-ca Vieät-nam, ta thaáy nhieàu nhaø thô ñaõ ñeå laïi cho ñôøi nhöõng baøi thô tröõ-tình baát-huû veà muøa thu.