Nhaéc ñeán Hueá thì khoâng khoûi ngaäm nguøi, nhôù thöông. Vieát ñeán Hueá thì khoâng khoûi e deø, vì quaù nhieàu ngöôøi vieát veà Hueá. Ngöôøi queâ quaùn taïi Hueá, ngöôøi queâ quaùn taïi Haø Noäi vaø ngöôøi queâ quaùn taïi Caø Mau. Coù nhieàu baøi vieát veà Hueá coøn hay hôn nhöõng ngöôøi sanh tröôûng taïi Hueá, coù ngöôøi caát tieáng haùt voïng veà Hueá coøn hay hôn nhöõng ngöôøi sanh tröôûng taïi Hueá gaáp boäi.

Haøng naêm Teát gaàn ñeán, taïi Saøi Goøn vaø taïi Hoa Kyø naøy, taáp naäp nhöõng lòch treo töôøng. Toâi thích nhaát laø lòch thaùng chaïp coù chuïp hình nhöõng thaéng caûnh queâ höông. Töôûng rôøi xöù chöøng vaøi naêm, nhöng ñeán nay ñeám laïi cuõng ñeán hôn 22 naêm trôøi troâi qua. Laàn naøo cuõng vaäy, dôõ tôø lòch thaùng ñeán hình Hueá laø loøng toâi khoâng khoûi ngaäm nguøi. Ngaøy xöa coù dòp ñi coâng taùc ra Hueá, trong buïng möøng caû thaùng trôøi aên nguû khoâng yeân. Saøi Goøn thì trôøi khkoâ raùo, nhöng khi ñeán Hueá thì öôùt töø phi tröôøng ñeán taän nhaø troï, öôùt töø treân trôøi öôùt xuoáng ñaát. Caùi laïnh cuûa Hueá hình nhö töø trong xöông laïnh ra hình nhö chæ coù buùn boø Hueá môùi trò ñöôïc, vì noù noùng töø chaân loâng noùng ra, coøn caùi löôõi thì khoûi noùi roài. Vaø cuõng nhö vaäy caùi löôõi noùng quaù neân toâi noùi hoï khoâng hieåu, vaø hoï noùi toâi cuõng ... bí luoân. Nhöng roài sau cuøng caû hai phaûi raùng hieåu. Ñi boä muoán raû caûi gioø vaø thaèng baïn noùi: ... Ngaùi quaù?

Taïi Hoa Kyø naøy, laàn naøo dôû lòch thaùng chæ thaèng baïn trung uùy Haûi quaân, maø ngaøy xöa laøm haïm tröôûng moät chieác taøu nhoû, sô yù chaùy taøu vaø bò ñuoåi leân bôø ñôøi ñôøi khoûi cho ñi laùi taøu, chæ haén thaéng caûnh Hueá, tieâu bieåu nhaát laø thaùp chuøa Thieân Muï. Toâi hoûi noù laø gì ñaây? Noù ngoù toâi moät hoài roåi ñoå quaïu:

_ Tao ngu cuõng ñeán laèn ñoû laø cuøng, ñaâu coù ngu quaù nhö maøy töôûng vaäy. Ñoù laø chuøa Thieân Muï con nít leân naêm cuõng bieát, baøy ñaët ñoá.

Toâi cöôøi khaèng khaëc vaø khoâng traû lôøi, ñeán nay cuõng gaàn 5 naêm trôøi.

Thaèng baïn chæ hình noùi thaùp laø chuøa Thieân Muï chôù thaät söï ñoù laø thaùp teân Töø Nhaãn, nay goïi laø Phaùp Duyeân cao ñoä 22 meùt, goàm 7 taàng. Moãi taàng thôø moät vò phaät, töøng cao nhaát thôø ñöùc Phaät Thích Ca hay Theá Toân. Thaùp môùi xaây töø ñôøi vua Thieäu Trò. Vaø caùi thaùp naøy soi boùng xuoáng gioøng soâng Höông laëng leõ troâi ngang naêm naøy sang naêm noï.

Chuøa Thieân Muï ñöôïc chuùa Nguyeãn Hoaøng cho leänh xaây vaøo khoaûng naêm 1601, dang dôõ vaø vaøi naêm sau thì xong. Nhöng ñôïi ñeán traêm naêm sau, naêm 1710, chuùa Minh (Nguyeãn Phuùc Chu) cho ñuùc chuoâng vaø leã khai chuoâng raát lôùn. Tieáng chuoâng ngaân raát xa nhöng tieáng ngaân buoàn aûo naõo hôn nhöõng tieáng chuoâng chuøa cuûa nöôùc Vieät, neáu keå töø Haø Noäi trôû vaøo. Hình nhö chuoâng chuøa Xaù Lôïi cuõng copy y nhö kieåu chuoâng chuøa Thieân Muï, nhöng tieáng ngaân keùm aùo naõo hôn, hay laø taïi gaàn tröôøng nöõ sinh laøm cho chuoâng... ngaân heát noåi ?!

Thaät söï neáu chuùa Nguyeãn choïn vuøng ñaát ñoù ñeå caát chuøa Linh Muï thì hình nhö ñaát ñoù cuõng khoâng toát theo phong thuûy ñòa lyù cho laém. Bieát bao nhieâu vuï chaùy chuøa, hoûa hoaïn nhoû vaø roài ñeán hoûa hoaïn lôùn. Sau cuøng naêm 1904 thì baõo luït naêm Thìn ñaõ laøm saïch baùch nhaø chuøa. Vaø roài ngaøy nay caøng theâm tieâu ñieàu vì khoâng coù nhieàu thieän nam tín nöõ ñeán thaêm vieáng nhö xöa nöõa.

Naêm 1696 ñôøi Khang Hy 34, Phöông Tröôïng Thích Ñaïi Saùn chuû chuøa Ñaïi Tröôøng Thoï (Quaûng Ñoâng) ñöôïc söù giaû cuûa chuùa Nguyeãn Phuùc Chaâu, nguyeân söù giaû naøy goác ngöôøi Phuùc Kieán, nguï taïi Hoäi An coù töøng qua laïi nhieàu laàn tænh Quaûng Ñoâng, keøm thö giôùi thieäu cuûa ñeä töù phöông tröôïng Thích Ñaïi Saùn hieän laøm quoác sö cho vua Khang Hy khuyeán khích neân veà phöông Nam maø hoaèng phaùp moät coâng ñoâi chuyeän.

Nhaø sö Thích Ñaïi Saùn cuøng ñoaøn tuøy tuøng treân döôùi 50 ngöôøi ñi taøu bieãn duyeân (Ñoàng Moâng) thaáy quaù lôùn neân hôi haõi trong loøng. Phöông tröôïng Thích Ñaïi Saùn nguï taïi chuøa Thieàn Laâm (taïi ngaõ ba ñi Nam Giao Hueá) vaø sau ñoù taïi chuøa Linh Muï. Vaø quy y cho chuùa Nguyeãn Phuùc Chaâu phaùp danh laø Höng Long, hieän coù khaéc chi tieát chuyeän naøy treân chuoâng chuøa Thieân Muï.

Khi quoác vöông, chuùa Nguyeãn, coù hoûi Hoøa Thöôïng Ñaïi Saùn vaán ñeà muùa ca coù ñöôïc pheùp hay khong. Hoøa thöôïng ñoàng yù. Trong quyeån nhaät kyù Hoøa thöôïng coù noùi nhöõng nhaïc khí cuûa ñoäi muùa ca gaàn gioáng nhaïc khí cuûa Trung Hoa phaân nöûa. Vaán ñeà ñaøm thoaïi vôùi nhau duøng thoâng ngoân, vaø thoâng ngoân khoâng gioûi veà Phaät phaùp neân thöôøng hay bò traéc trôû.

Ñoàng thôøi trong quyeån nhaät kyù cuûa Hoøa thöôïng, chuùng ta bieát ñöôïc haøng naêm vaøo khoaûng sau Teát chính phuû (coù nghóa quaân lính cuûa nhaø Vua) ñi xuoáng caùc laøng, quaän maø baét lình xung coâng. Hoï choïn nhöõng thanh nieân tuoåi töø 16 tuoåi trôû leân, thaân theå cöôøng traùng vaø doùng goâng chôû veà phuû xung quaân. Vaø ôû laïi quaân ñoäi maø phuïc dòch. Neáu thôøi chieán thì ra traän, neáu khoâng coù chieán tranh thì ôû laïi laøm xaâu dòch cho caùc phuû. Tuoåi chöa ñeán 60 thì chöa ñöôïc thaû veà queâ. Vaø cuõng vì vaäy cha meï thöôøng sôï con bò baét lính neân thöôøng chôû con vaøo chuøa maø laøm sö saõi. Do ñoù boïn khoaùc aùo nhaø chuøa raát ñoâng vaø Phaät phaùp xem nhö khoâng coù.

Cuøng taïi kinh ñoâ Hueá, Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn nhaän xeùt veà nöôùc Vieät nhö sau, theo phong thuûy ñòa lyù:

Nöôùc Ñaïi Vieät phong thoå khí haäu, khí aâm thònh, khí döông suy. Con trai thoâng minh khoâng baèng con gaùi, moïi chuyeän laøm vieäc chôø ñeán khuya.

Vì laø moät nhaø sö coù ñöùc ñoä, Hoøa thöôïng ñeà nghò nhöõng ñieàu söûa ñoåi phaùp trò nhö sau:

Moät caâu chuyeän ñöôïc thuaät laïi trong quyeån nhaät kyù do Hoøa thöôïng Thích Ñaïi Saùn vieát sau ñaây: Khi quoác vöông tieáp phaùi ñoaøn, ñeå taêng theâm phaàn long troïng thì quaân lính ñöùng vaây quanh hai lôùp. Lôùp ngoaøi toaøn ngöôøi cao lôùn, raâu ria, ai raâu ít thì keû theâm raâu giaû, ñoäi maõo baèng goã ñoû, theáp vaøng, maëc aùo ñoaïn ñoû, caàm kim thöôïng ñöùng thaúng haøng khít ròt. Lôùp trong toaøn thanh nieân maïnh meõ, chít khaên ñaø la ñoû, maëc aùo nhung luïc, caàm kim ñao. Caùn ñao vaø caùn tröôïng ñeàu sôn maøu anh ñaøo. Ngoaøi saân thì vaøi ngaøn quaân ñöùng chaät khí theá huøng duõng. Sau buoåi leã ñoù, quoác vöông chòu quy y.

Cuøng quyeån nhaät kyù, chuùng ta ñöôïc bieát thoâng thöôøng khi löûa chaùy, nhaø vua vaø quaân ñeàu ra söùc chaïy ñeán maø cöùu löûa. Chính quoác vöông noùi, nöôùc Ñaïi Vieät trong nöôùc toaøn nhaø tranh. Naêm naøo cuõng coù cô hoûa hoaïn, moãi laàn chaùy lan ra haøng maáy daëm, neáu khoâng cöùu thì taát caû ñeàu ra tro heát. Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn baøy moät chuyeän, neân ñaët leänh tieãn xem nhaø thay maët nhaø vua vaäy, vaø giao cho moät ñaïi quan caàm leänh tieãn ra leänh nhö thaáy vua vaäy.

Trong quyeån nhaät kyù, Hoøa thöôïng cuõng coù noùi ñeán söï saàm uaát thònh vöôïng cuûa Hoäi An. Nhaø cöûa san saùt vaø chuû phoá ña soá ngöôøi Phuùc Kieán, coù caàu cuûa Nhaät Baûn. Neáu khoâng coù chieán tranh keùo daøi thì ngaøy nay Hoäi An cuõng coù theå khoâng thua gì Singapore hay HongKong.

Trong ñoaïn choùt chính quoác vöông nöôùc Ñaïi Vieät, vua Nguyeãn Phuùc Chaâu coù daân ñeán Hoøa thöôïng moät loaïi ñöôøng ngoït goïi laø ñöôøng thoát noát. Moät loaïi caây döøa cao chæ moïc rieâng ôû ñaát Nam vang (Giaõn phoá Traïi). Vaø phaûi toán ít nhaát treân 50 naêm môùi co traùi thu hoaëch ñöôïc. Quoác vöông thöôøng noùi trong nuùi nöôùc Cao Mieân coù moät gioáng ngöôøi coù ñuoâi daøi 2m3, tieáng cöôøi nhö ngöôøi, neáu choïc giaän seõ caén, aên thòt ngöôøi ta.

Trong quyeån nhaät kyù cuûa Hoøa thöôïng Thích Ñaïi Saùn, baét ñaàu ghi töø naêm 1694 thaùng 8. Luùc ñoù Hoøa thöôïng ñang tieáp söû gia Ñaïi Vieät taïi chuøa Tröôøng Thoï, Quaûng Ñoâng. Baûn chaùnh ñöôïc löu giöõ taïi Vaên khoá Nhaät Baûn, thuoäc hoï Ñaëng Dieàn Phong luùc tröôùc laøm baùc só rieâng cho moät söù quaùn Taøu beân Quaûng Ñoâng mua ñöôïc, sau khi cheát daën con chaùu ñaêng vaøo Vaên khoá Hoaøng gia Nhaät Baûn.

Khi Hoøa thöôïng trôû veà Trung Quoác coù ñem theo nhieàu vaøng baïc chaâu baùu cuûa quoác vöông Ñaïi Vieät (Chuùa Nguyeãn Phuùc Chaâu) cuøng thieän nam tín nöõ daân cuùng nhieàu ñeán noãi ... Hoøa thöôïng xaây moät ngoâi chuøa raát to lôùn nhö sau:

... Hoøa thöôïng xaây laàu Böûu Caùc ôû phí Taây Vieät Töù Sôn, hieân loàng boùng nhaät, noùc vuùt töøng maây lieân tieáp dieän ngoïc cung chaâu, röïc rôõ naøo nhaø thoï giaùo, naøo cung baùt quan trai, cung tieáp khaùch, choã thieàn taâm, xem chaúng khaùc nhö non boàng nöôùc nhöôïc vaäy, suoái reo chim hoùt vaø caây töôi boùng maùt...

Nhöng cuõng vì söï giaøu coù cuûa chuøa Tröôøng Thoï, Quaûng Ñoâng do Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn laøm chuû laøm taêng theâm leân loøng tham cuûa quan Tuaàn vuõ tænh Phuùc Kieán, Höùa Trung. Nhaân moät vuï vu oan cuûa Ñaïo só daïo Laõo, beøn baét giam hoøa thöôïng Ñaïi Saùn, ñaùnh ñoøn roài löu ñaøy ñi Coâng Chaâu, tu taïi chuøa Sôn Töï. Nhöng quan toång traán Thöøa Cô Hoøa baét vaø aùp giaûi veà nguyeân quaùn. Hoøa thöôïng Thích Ñaïi Saùn cheát beänh giöõa ñöôøng gaàn Tröôøng Sôn. Ngaøy kia quaân Tuaàn vuõ Giang, Lyù Cô Hoa, ngöôøi ñaõ baét giam Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn cuõng khoâng khoûi bò aùn cheùm vì giaáu vua nhöõng soá vaøng maø y thu ñöôïc.

Thaät söï trôû laïi chuøa Thieân Muï, chuùng ta ñaõ bieát chuøa ôû ngoaøi kinh thaønh Hueá, xaây caát treân goø nuùi xaõ An Ninh, huyeän Höông Traø. Nguyeân tröôùc ñoù coù moät ngoâi chuøa Phaät hôi nhoû vaø tieâu ñieàu. Vaø traûi qua maáy ñôøi vöông chuùa, chuøa Thieân Muï khoâng moät luùc naøo ngöng söûa sang. Nhöng vì moät theá ñaát khoâng toát do Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn coù noùi roõ neân chuøa Thieân Muï bò bieát bao nhieâu tai öông doàn daäp. Naêm 1904 Nhaâm Thìn baõo luït, chuøa bò taøn phaù naêng neà, haàu nhö bò hö haïi hoaøn toaøn. Vua Thaønh Thaùi ñoäng loøng vaø cho xuaát kho truøng tu laïi ñeïp ñeõ nhö ngaøy hoâm nay.

Khi Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn ñaët chaân ñeán nöôùc Vieät. Ngöôøi nhaän thaáy cö daân ôû ñaây thuaàn haäu. Hai beân bôø ngöôøi ñi, gaùi nhieàu hôn trai, aùo maëc chuoäng maøu hoàng, maøu luïc. Saép ñeán vöông phuû, khoâng coù thaønh quaùch chi heát, maø chung quanh troàng toaøn tre gai laøm haøng raøo, trong haøng raøo ñoù caát moät haøng daõi traïi lôùp baèng coû tranh. Moïi dinh traïi ñeàu coù ñaët suùng oáng ñoàng to nhoû khaùc nhau. Sau traïi lính thì co theâm moät voøng tre ñaày maät gai. Coù moät bôø töôøng ñaât thaáp, vöông phuû Nguyeãn Phuùc Chaâu truù nguï trong ñoù.

Moùn chay doïn ñaàu tieân do quoác vöông khoaõn ñaõi, nhieàu moùn khoâng bieát teân, quaù nöûa duøng maät mía troän vôùi neáp. Qua ngaøy mai leã chaùnh, coù ñoâng ñuû baù quan vaên voõ, ngoaøi ñöôøng raát nhieàu ngöôøi ñöùng ngoù vaøo. Chaäp sau vua ñem nhöõng ñoà ngö duïng vaø chaâu baùu coù nguï yù khoe vôùi Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn: nhöõng moùn naøy beân Trung Quoác coù hay khoâng? Xem ra caùc moùn ñeàu laøm baèng vaøng, taát caû ñeàu laï luøng choùa maét, nhöng thieáu vaên nhaû. Vaøo naêm Minh Maïng nguyeân nieân, vò chuû chuøa Thieân Muï teân Maät Hoaøng Hoøa Thöôïng xin vua gia aân cho xaây chuøa vì bò hö naùt. Vua Minh Maïng chuaån y vaø chuøa Thieân Muï ñöôïc nôùi roäng vaø ñeïp hôn. Noåi tieáng thaéng caûnh kinh ñoâ Hueá.

_ Chuùa Ñaïi Vieät Nguyeãn Phuùc Chaâu noùi gioøng Ñoäng thöôïng chaùnh toång, ñôøi thöù 30. Phaùp danh Höng Long ñuùc chuoâng naøy naëng 3285 caân ñeå vaøo chuøa Thieân Muï, cuùng Tam Baûo laâu daøi.

_ Nguyeän caàu gioù möa thuaän hoøa, nöôùc thònh an daân, chuùng sanh thoï phaùp giôùi ñeàu ñöôïc veïn toaøn trí tueä.

_ Ñôøi Vónh Thaïnh thöù saùu, ngaøy Phaät Ñaûn thaùng 4 naêm Canh Daàn.

Rieâng moät ñieàu ñaëc bieät maø haàu nhö nhöõng saùch söû ít ñeå yù ñeán, baøi vò cuûa Hoøa thöôïng Ñaïi Saùn laøm baèng goã vaøng coù ghi:

_ Töø doøng thöôïng chaùnh toång nhò thaäp cöùu theá, thöôïng Thaïch Haø Lieâm Huùy Ñaïi Saùn, laõo toå Hoøa thöôïng Giaùc Linh

_ Baøi vò Laõo Toå Hoøa thöôïng hieäu Thaïch Lieâm, huùy Ñaïi Saùn, khai sôn chuøa Thieân Muï, noái gioøng Ñoäng Thöôïng Chaùnh Toång, ñôøi thöù 29.

Rieâng taïi chuøa Quoác AÂn, bia ñaù coù ghi naêm 1729 noùi ñeán Hoaøn Bích Thieàn sö Taû Nguyeân Thieàu tu chuøa laø Haø Trung (Thöøa Thieân) vaâng leänh Nghóa Vöông qua Quaûng Ñoâng môøi Ñaïi Saùn Hoøa thöôïng.

Ngaøy nay du khaùch khoâng khoûi buøi nguøi taác daï khi ñi ngang qua chuøa Thieân Muï reâu phong vaø u buoàn aûm ñaïm. Nhaát laø chieàu möa, hình nhö ñaâu ñaây coù moät tieáng chuoâng chuøa vöøa ngaân nga nhö nhaéc laïi ngaøy xöa. Nôi naøy töøng ñöôïc môû ñaïi hoäi toaøn daân kinh ñoâ. Ñeâm thì ñeøn ñuoác saùng choang, ngaøy thì quaït tía, aùo maõo ñai hia, töôùng só nghieâm trang, daân chuùng thaønh kính... Vaúng trong tieáng ñoïc kinh Phaùp Hoa cuûa vaøi traêm taêng luõ, chuoâng moõ ngaân nhòp ñeàu vang. Thaønh trì thaùi bình laø ñaây. Naây taát caû ñeàu trôû veà caûnh khoâng khoâng coù coù. Coù laø chæ coøn moät con ruøa ñaù ñoäi bia, daõi naéng daàm söông haøng traêm naêm nay khoâng bieát moûi.