Viết văn đọc văn

"Viết Văn, Đọc Văn”, những sự việc thông thường, có gì phải nói. Vâng, chẳng có gì phải nói, nhưng "cách viết, cách đọc”, đấy là vấn đề.

“Văn” gồm lời và chữ. “Viết Văn” là dùng lời (câu văn) và chữ diễn đạt ý mình, trước tiên cho mình, sau đó cho kẻ khác, cho độc giả nói chung. “Đọc Văn” là qua "lời và chữ" của tác giả trong tác phẩm, nhìn ra những "trao gởi" của tác giả với cuộc đời trong đó có mình. Do đó, “viết văn, đọc văn là một hinh thức “đối thoại" Với mình, với Người". Ngoài lời nói miệng ra, Văn dù dưới hình thức, thể loại nào, vẫn là phưởng tiện giao lưu, truyền thông lâu đời và hữu hiệu. Ngày nay, trên Internet, người ta cũng sử dụng Văn (lời và chữ, thêm âm thanh, hình ảnh) để giao lưu dù rất giới hạn đến mức tối đa tính cách dông dài.

Mỗi người, dù bình thường đến mấy vẫn có những ý tình, cảm xúc, những tư lự, buồn lo hay mong ước, hy vọng về thân phận mình, về cuộc sống của mình trước cuộc đời. Mỗi người, dù cuộc sống ra sao, vẫn có lúc cảm thấy đôi chán chường, nhạt nhẽo, trống vắng trong tâm tư. Ngoài đôi việc làm bâng quơ để quên hay để “giải thoát” những “ưu tư”, những “thờ thẩn, trống vắng” đó, với những người thích văn chương thì quay ra viết văn, đọc văn hoặc trao gởi ý tình đến những ai đó.

Viết văn là để “giải thoát” mình, nói theo Sainte Beuve "écriture, c’est délivrance". Các Bà, các Ông Việt Nam cao niên nơi hải ngoại hiện nay, vốn không là nhà thơ, nhà văn nhưng lại thích làm thơ, làm văn hay viết lách nầy nọ là để giải tỏa những phút “trống vắng” đó, để được “sống lại” với những cái đã "chết" nơi mình (tức thời gian quá khứ) để "tâm sự" với mình và dụng ý lưu truyền một kỷ niệm để đời cho con cháu. Lớp trẻ, thích văn chương, cũng làm thơ, viết văn để nói lên mọi dậy dàng của tâm tư, để trao đổi với bạn bè, thân hữu mọi cảm nghĩ của mình . "Viết Văn" là "giúp mình tự "sống" với mìnhá; giúp mình tự tìm "hạnh phúc" cho mình (niềm vui sáng tác) qua những rủi ro, bất hạnh, khổ đau (kể cả những chết chóc), những vui sướng, hạnh phúc, những thái độ, việc làm, những cách thế ứng xử truớc từng cảnh đời của nhân vật trong tác phẩm mình . “Viết Văn”, vì thế là một "đối thoại với mình" để khơi dậy những gì sôi nổi, rộn ràng, bứt xúc, những gì còn kín nhiệm, u uẩn, những ẩn ức tiềm tàng nơi tự thân mình do nhu cầu giải tỏa một "trống rỗng" của tâm tư hay do một "bức bách" của cảnh ngộ hoặc do một "hướng vọng" của thần trí hầu thiết lập một "an bình" cho mình, cho người. Khi viết một tác phẩm nào (tiểu thuyết, truyện ngắn, tiểu luận, tạp văn,...), người viết thường luôn đứng trước bốn vấn đề: Viết về cái gì, Viết cho ai, Viết thế nào, Viết với chủ đích gì. Từ đó, chủ đề, đề tài, tìm ý, hành văn, bố cục, xây dựng nhân vật trong từng môi trường, thời đại, ...đến với tác giả qua kinh nghiệm, kiến thức, xúc cảm, tượng tượng , tâm hồn, qua cái "nhìn" về nhân tình, thế sự, về cuộc đời, của nhà văn. Nhà văn đã “đối thoại với mình qua mình" trong những điều trên. Viết văn là cách tìm tòi lại mình, phát hiện ra mình, tra vấn về mình, tự "hỏi, đáp" về mình, tự sửa chữa mình, tự đào luyện mình không chỉ về nghệ thuật mà còn về thái độ, cách sống của mình.

"Viết Văn còn là đối thoại với người". Cái "Dụng" của ngôn ngữ là để thông giao, thể hiện tính cách "hữu thể tương giao" nơi con người. Trên bình diện "Hữu-Thể học": "Không có Trời, ta sống với ai?"; trên bình diện "Hữu-tại-thế": "Không có người, ta sống với ai?", viết văn là cách thế dùng ngôn ngữ (chữ và lời) thể hiện cả hai mối tương giao đó. Một tác phẩm dù tả chân, hiện thực, khách quan đến mấy, vẫn bàng bạc mang chở ý hướng tác giả nhằm phơi bày, đả kích hay thông cảm, tán đồng một “cảnh đời” nào đó, một sắc thái hiện hữu nào đó qua nhân vật hay qua từng khung cảnh sinh hoạt của xã hội trong môi trường thời đại. Mỗi tác giả , dù muốn dù không, luôn luôn là kẻ "sống" cùng lúc "với tư cách một "chủ thể cá thể" vừa với tư cách một phần tử xã hội, vừa là một đại diện cho thời đại” (Il est engagé à la fois comme individu et comme membre d’une société, comme représentant d’une époque - Joseph Emile Muller: “l’Art moderne”, Le livre de Poche, Paris 1963, trang 27). Trong mối tương giao đó, một tác phẩm dù khiêm tốn bảo là "tự sự riêng tư" nhưng một khi được in ấn, xuất bản là đã "bày tỏ" với kẻ khác để đón nhận mọi “đồng tình, đồng điệu” hay khác ý, khác quan điểm với tác giả. Một tác phẩm dù chỉ "nói về tác giả" không thôi, có nghĩa hoàn toàn đề cập đến phần “chủ quan” cũng ít nhiều mang chở một số điểm chung cùng nào đó của kẻ khác trong cùng môi trường xã hội và thời đại. Viết cho mình là ít nhiều cũng là viết cho người. Xin mượn lời Victor Hugo: "Không một ai trong chúng ta có vinh dự sống một cuộc sống chỉ của riêng mình. Cuộc sống tôi là cuộc sống của anh, cuộc sống anh là cuộc sống của tôi, anh sống những điều tôi sốngá; định mệnh chỉ một...Người ta phàn nàn nhiều nhà văn chỉ nói về mình. Hãy nói với chúng tôi về chúng tôi, họ bảo thế. Than ôi! khi tôi nói với các anh về tôi, tôi đã nói với các anh về các anh. Vì lẽ gì các anh không nhận ra? Ôi! hỡi kẻ gàn dở kia, sao lại nghĩ rằng tôi không là anh?" (Nul de nous n’a l’honneur d’avoir une vie qui soit à lui. Ma vie est la vôtre, votre vie est la mienne, vous vivez ce que je visá; la destinée est une....On se plaint quelquefois des écrivains qui disent moi. Parlez nous de nous, leur crie-t-on. Hélas! quand je vous parle de moi, je vous parle de vous. Comment ne le sentez-vous pas? Ah! insensé, qui crois que je ne suis pas toi - "Contemplations", préface, bản in tháng 3/2002, édt. Gall. Paris, trang 28). Khi viết, nhà văn thường nhắm đến đối tượng sẽ đọc tác phẩm mình, thuộc thành phần nào, trình độ nào, trong môi trường sinh hoạt nào,...á; như thế là đã "gián tiếp" đối thoại với độc giả ngay trong khi đang viết. Với những nhà văn có khuynh hướng “hướng thượng”, tác phẩm đề cập đến những liên hệ không riêng giữa người với người mà còn giữa "người với Trời", với lẽ huyền vi, nhiệm mật nào đó đã an bài cảnh sống thế gian hoặc để oán than, trách móc hoặc để hướng đến, tìm về thiết lập cảnh đời tươi vui, thánh thiện. Đấy là khuynh hướng hướng về "Chân, Thiện, Mỹ” hằng có nơi con người. Với khuynh hướng đó, tác giả đã mặc nhiên "đối thoại” với lẽ Huyền Vi trong khi viết, thể hiện nơi chủ đề, chủ đích, nơi nội dung tác phẩm. Đề cập đến Trời cũng là đề cập đến người, đến mình và ngược lại. Mối liên hệ "Trời-người-ta” luôn luôn đuợc thể hiện nơi từng tác phẩm có nội dung sâu sắc, rõ ràng minh thị hay ẩn tàng, kín đáo.

"Đọc Văn cũng là một đối thoại với mình, với người” qua một “hệ thống quy chiếu” tức tác phẩm của các tác giả. “Đối thoại với mình" là "ta tự sống với ta, tự hỏi về ta, tự tra vấn, tự chiêm nghiệm về ta" đối chiếu với những gì đang đọc. “Đối thoại với người” là "nhận xét, phẫm bình, đánh giá” bức “thông điệp” tức những gì tác giả muốn trao gởi đến mọi người qua nội dung tác phẩm để hoặc “thông cảm, đồng tình, tán đồng” hoặc “phản biện, chống đối, bác bỏ” lúc đối chiếu tác phẩm với ta, với cuộc sống, với thời đại. “Phép đọc sách là gì? Là mượn sách của người để tự mình tư tưởng. Vậy thì sách gì giúp được mình tư tưởng, gợi được cái tư tưởng của mình là sách hay, nên đọc cả. Có khi giúp cách trực tiếp, có khi giúp cách gián tiếp. Giúp trực tiếp là sách đồng ý với mình, giúp nghị luận được xác thực, phô diễn được r” ràng, khiến cho mình nhân đấy mà suy cứu cái tư tưởng của mình cho đến cùng cực. Giúp gián tiếp là khi sách trái với ý mình, bày cái tư tưởng ra một phương diện khác hẳn của mình, khiến cho mình phải sát hạch lại tư tưởng của mình, phải gia công biện bác, thảo luận cho vỡ lẽ. Mà cách gián tiếp có khi lại bổ ích hơn là cách trực tiếp, vì nó kích thích tư tưởng của mình một cách mạnh bạo hơn" (Vũ Ký: "Nghệ thuật đọc và viết văn”, nxb Nguồn Sống, in lần thứ năm tại Hoa Kỳ cuối 1996, trang 77).

Tóm lại, “Viết Văn, Đọc Văn” là “đối thoại với mình, với người" vì Văn là phương tiện truyền thông, giao lưu hai chiều. "Sự giao lưu mang tính chất sáng tạo. Nó giúp cho mỗi người tự sáng hiện mình trong mối hổ tương thuận nghịch với kẻ khác" (La communication a donc une vertu créatrice. Elle donne à chacun la révélation de soi dans la réciprocité avec l’autre - Georges Gusdorf: "la Parole", PUF, Paris 1952, trang 67).

Dĩ nhiên, Viết Văn khó hơn Đọc Văn. Viết Văn cần phải chú trọng cả Hình thức lẫn Nội dung. Hình thức là Chữ, Lời, Bố cụcá; Nội dung là Ý, Tình, Tư tưởng. Chữ dùng phải minh xác, trong sángá; Lời văn phải thông gọn, trau chuốt, văn hoa, truyền cảmá; Bố cục phải phân minh, hợp lý vừa đúng theo diễn tiến sự việc vừa tạo bất ngờ, thích thú. Ý, Tình, Tư tưởng phải hàm súc, cô đọng, phải phơi bày được tất cả sắc thái sâu sắc của sự việc, sự vật, của nhân vật cùng lúc mang tác dụng hướng dẫn người đọc nghĩ suy để cùng hướng về xây dựng cho nhau những cảnh đời càng nhân bản hơn. Đọc văn, thật ra cũng không phải dễ. Nếu chỉ đọc cho qua thì giờ thì không có gì phải nói. Nhưng đọc trong ý thức và nhu cầu "đối thoại với mình, với người" thì cũng lắm điều phải nói: “Đọc cái gì, đọc loại sách nào, đọc làm sao, đọc với mục đích gì?” Đọc để giải trí hay đọc để hiểu mình, hiểu ngườiá; đọc để phong phú kinh nghiệm, kiến thức hầu ứng xử với mình, với người.