Moät hoâm trôøi möa, saân ñaát reâu trôn, Xuaân Höông, ôû nhaø trong chaïy baêng qua ñeå ñoùn Chieâu Hoå, voâ yù tröôït chaân, ngaõ soùng xoaøi, xoáng aùo laám be beùt, nghe tieáng caäu chieâu cöôøi, lieàn ñöùng leân chöõa theïn:

* * *

Laïi coù hoâm trôøi naéng, Xuaân Höông giaët ruõ xong ñem phôi la lieät treân saân roài ngoài nghæ nhaø trong, thì chieâu Hoå ôû ngoaøi ñi vaøo, ñaàu vöôùng phaûi moät vaït aùo daøi. Xuaân Höông ngoù thaáy, vöøa cöôøi ngaët ngheïo, vöøa noùi:

_ Roõ ñeïp chöûa, anh ñoà ôi! Taùn tía taøn vaøng, che ñaàu nhau ñôõ khi naéng cöïc.

Chieâu Hoå böïc mình, laåm baåm:

_ Chaø, quaân naøy hoãn thaät, nhöõng cuûa nôï naøy maø goïi laø taøn vôùi taùn, laïi coøn noùi laùi nöõa chöù!

Roài caát to tieáng:

_ Nghe ñoái ngay ñaây: Thuyeàn roàng mui veõ, veùn buoàm leân roài seõ loän leøo!

Theá laø cuøng phaù leân cöôøi, Xuaân Höông chôø chieâu Hoå kheùp cöûa roài cuøng nhau... traùnh naéng!

* * *

Nhaân ngaøy Phaät ñaûn, moät baïn gaùi heïn ñôïi Xuaân Höông canh naêm hoâm sau ñeán tìm ñeå cuøng ñi leã chuøa Dieân Höïu (töùc chuøa Moät Coät gaàn ñoù). Khoâng ngôø qua moät ñeâm möa gioù, Xuaân Höông ñeán saùng roõ roài môùi söïc tænh, taàn ngaàn noùi vôùi chieâu Hoå:

_ Lôõ heïn maát roài! Laï quaù, moïi khi cöù troáng canh naêm laø daäy roài, sao hoâm nay chaúng nghe thaáy tieáng troáng? Hay laø troáng thuûng roài cuõng neân...

Chieâu Hoå ñöông ngaùi nguû, laåm baåm:

_ Taïi mình nguû say chöù, sao laïi ñoå cho troáng thuûng? Noù thuûng nhö em aáy...

Xuaân Höông mæm cöôøi, kheõ ngaâm:

Chieâu Hoå löôøm löôøm veû trìu meán, hoûi:

_ Theá sang nöõa hay laø moät chuyeán thoâi?

* * *

Cuoäc dan díu naøy vöøa ñoâi phaûi löùa, qua maáy thaùng heø thaät laø khaêng khít beân nhau. Ñeán khi trôøi ñoå sang thu, chieâu Hoå daàn daàn thöa boùng. Chaúng phaûi coù thay ñoåi gì trong loøng chaøng, nhöng ñaõ ñeán luùc nho só phaûi vuøi ñaàu trong nghieân buùt ñeå kòp döï khoùa thi saép tôùi. Moät buoåi, nhaân trong quaùn coù vieäc phaûi chi tieâu baát thaàn maø tieàn chöa saün, Xuaân Höông sai ngöôøi ñöa thö vay chieâu Hoå 5 quan. Chieâu duùi cho 3 quan caàm veà. Naøng lieàn göûi laïi maáy caâu traùch ñuøa Chuù Cuoäi treân caây ña cung traêng:

Chieâu ta caõi böùa:

Raèng "giaùn" thì naêm, quyù môùi ba ⁽¹³⁾

Taïi ngöôøi thuïc nöõ tính khoâng ra

Xuaân Höông baät cöôøi, nghó buïng: ngöôøi ta hoûi 5 quan, tuy khoâng noùi roõ, nhöng taát nhieân laø 5 quan quyù, nay laïi vôø töôûng hoûi 6 quan giaùn, roài xì ra 3 quan quyù, ra caùi ñieàu yeâu quyù môùi laøm theá! Anh ñoà laùu lænh, coi vaäy maø cuõng... deã thöông...

* * *

ÖØ roài thong thaû leân chôi nguyeät, söï cheånh maûng naøy khoâng khoûi laøm cho nguyeät nhung nhôù goác ña, neân göûi lôøi thaêm hoûi:

Anh ñoà hoïa ngay, vaãn caùi gioïng ôõm ôø:

* * *

Töø khi gaëp Chieâu Hoå, Xuaân Höông ñöôïc ñaùp öùng doài daøo veà nhu caàu theå chaát, vaên taøi laïi naåy nôû ñeán möùc tinh vi, neân naøng thaáy cuoäc ñôøi traøn ñaày sinh thuù, khoâng coøn öôùc voïng vieån voâng gì nöõa.

Moät hoâm raûnh roãi, naøng thuûng thænh moät mình ñi ñeán Khaùn xuaân ñaøi. Ñaøi döïng ngay chaân nuùi Nuøng, ñeå khaùch thöøa löông vaõn caûnh. Ñoái caûnh sinh tình, naøng kheõ ngaâm:

Naøo naøo cöïc laïc laø ñaâu taù?

Cöïc laïc laø ñaây chín roõ möôøi? Trong luùc sung maõn thì Xuaân Höông noùi theá, chöù coù ngôø ñaâu khi leân toät ñænh roài aét phaûi xuoáng, chín roõ möôøi thì möôøi roài xuoáng chín vaø coøn xuoáng nöõa? Chaû laø vì haïnh phuùc cuûa naøng do chieâu Hoå ñem laïi, maø caäu chieâu thì sau buoåi ñaàu boàng boät, loøng meán thöông ñaõ laéng, khoâng coøn aên ñeâm ôû ngaøy nôi quaùn Ngoïc Hoâ nöõa maø chæ öø, roài thong thaû leân chôi thoâi, bôûi nhieàu leõ.

Cuoäc dan díu naøy caäu daáu dieám kyõ theá maø sao thieân haï ñoàn raàm leân khieán cha meï raên ñe, vôï con hôøn giaän, baïn beø cuõng cheâ cöôøi? AÁy chæ vì nhöõng baøi thô xöôùng hoïa vôùi Xuaân Höông khoâng bieát do ñaâu truyeàn ñi maø nhieàu ngöôøi thuoäc theá! Thanh nieân thì thích thuù ngôïi khen, nhöng ngöôøi ñöùng tuoåi, nhaát laø trong laøng Nho, ai cuõng cho laø nhaûm nhí. Thô Xuaân Höông laúng lô ñaõ ñaønh, thô chieâu Hoå thaät khoâng ra phaåm haïnh ngöôøi ñoïc saùch thaùnh hieàn. Thaønh thöû chieâu Hoå cuõng ngöôïng nguøng, roài ñaâm hoái haän laø coù toäi vôùi danh giaùo. Huoáng chi, nhö treân ñaõ noùi, gaàn ñeán khoùa thi roài khoâng theå ña mang tình nhi nöõ ñöôïc nöõa. Theá laø caäu baùn sôùi. ⁽¹⁴⁾

Chöøng moät thaùng sau, Phaïm Ñình Hoå ñi döï thi, ñoã höông coáng: caäu chieâu nay ñaõ leân chaân coáng sinh, caøng caàn phaûi xeùt neùt haïnh kieåm. Gia dó thaân phuï ñang giöõ chöùc lôùn trong trieàu, cuõng muoán deïp bôùt tai tieáng cho con, neân tìm caùch naâng ñôõ cho sôùm ñöôïc xuaát chính, ñeå xa laùnh ñaát Thaêng Long, nhaát laø xa quaùn Ngoïc Hoà. Nhaân baáy giôø vuøng Thanh Ngheä ñöông coù maáy chaân khuyeát, thaøy Coáng chæ ñôïi coù ít ngaøy laø ñöôïc leänh boå ñi moät huyeän nhoû tænh Haø tónh. Lieàn saém söûa haønh trang roài daãn theâ töû leân ñöôøng nhaäm chöùc. Ñöôïc tin naøy, Xuaân Höông khoâng giaän maø laïi thöông cho quan huyeän môùi ñaõ bò baû vinh hoa nhoát vaøo voøng cöông toûa, laøm thui choät khí phaùch cuûa tuoåi vaøng son...

Naøng laïi möøng cho mình may maén khoâng vöôùng phaûi chuùt huøm con! Cöù keå coù maø boàng troác tay ñoâi khi cuõng ñôõ buoàn, nhöng ôû buoåi nhieãu nhöông naøy, meï con roài troâng caäy vaøo ñaâu luùc mai kia moát noï? Cho neân Xuaân Höông caøng ngaäm nguøi thaân phaän, caøng chaùn chöôøng cho tình ngöôøi vaø ngaùn ngaåm tuoàng ñôøi. Nhôù laïi caâu mình töï hoûi: naøo cöïc laïc laø ñaâu taù? theâm theïn thuøng chua xoùt nghó tôùi caùi hoài naøo ñoù töôûng ñaõ tìm ra giaûi ñaùp...

Thì baây giôø cöïc laïc laø theá naøy ñaây?

Xuaân Höông tìm khuaây khoûa trong nhöõng cuoäc nhaøn du, göûi taâm hoàn vaøo gioù maây non nöôùc. Coù laàn vui chaân leân huyeän Saøi sôn, tænh Sôn taây, thaêm chuøa Phaät tích ôû xaõ Thuïy khueâ, tuïc goïi laø chuøa Thaøy nôi sö Töø Ñaïo Haïnh xöa, khi vieân tòch thoaùt xaùc trong moät hang ñaù maø ngöôøi sau goïi laø hang Thaùnh hoùa. Xuaân Höông töùc caûnh:

Nôi ñaây, coøn moät hang nöõa mang caùi teân eùo le: hang Caéc côù. Teân naøy laøm naøng thoaùt ra ngay naêm vaàn:

Daïo chôi xa gaàn, vaãn khoâng queân ñöôïc söï loøng hiu quaïnh thöôøng thoát ra lôøi thô:

Ngaùn noãi oâm ñaøn nhöõng taáp teânh? ⁽²⁰⁾

Ngoài nhaåm nhöõng ñoaïn tô chaép noái, coá queân ñi nhöõng phen phuï baïc ô hôø, ñeå töôûng laïi moät ñoâi nôi töøng chôùm vôùi mình bao xuùc caûm ñaèm thaém eâm ñeàm, naøng giôû laïi nhöõng vaàn tình töù mình göûi cho baïn thô nhö Toán Phong:

I

II

Hay cho thi höõu Sôn phuû:

Baïn thô cuûa Xuaân Höông khoâng nhöõng chæ ôû trong ñaùm vaên nhaân taøi töû nhö Toán Phong vaø Sôn Phuû, maø coøn thaáp thoaùng nôi vai veá trong chính quyeàn nöõa. Khoaûng naêm 1810, naøng töøng xöôùng hoïa vôùi Nguyeãn Haàu, Nghi Xuaân, Tieân Ñieàn, töùc laø taùc giaû Truyeän Kieàu, luùc aáy ngoài chöùc tri phuû Thöôøng Tín (Haø Ñoâng). Roài baüng ñi 3 naêm, boãng ñöôïc tin haàu thaêng chöùc Caàn chaùnh ñieän hoïc só, beøn göûi möøng moät luaät Ñöôøng:

Hoài naøy Toá Nhö tieân sinh ñang ôû Thaêng Long ñeå söûa soaïn sung chöùc chaùnh söù sangTrung Hoa, khoâng bieát hoâm sau khi ñöôïc thô, coù ñeán thaâm taï ngöôøi ñeïp, hay baän roän maø lô laø... ⁽²¹⁾