Nguyeãn Thò Giang sinh naêm kyû daäu (1909) taïi thò xaõ Phuû Laïng Thöông, thuoäc tænh Baéc Giang, Baéc Vieät. Nhaø ba chò em gaùi, cha meï ñaët teân theo teân tænh: chò laø Baéc, roài Giang, uùt laø Tænh.

Trong khi Tænh coøn maêng söõa, coâ Baéc vaø coâ Giang ñaõ lôùn khoân, nhan saéc tuy khoâng veïn möôøi nhöng goïn gaøng xinh xaén. Coâ Baéc chín chaén, noùi naêng ñanh theùp, coâ Giang coù phaàn lanh lôïi, thaùo vaùt hôn, caû hai ñeàu ngay thaúng vaø daïn dó.

Baáy giôø, khoaûng nhöõng naêm 1920-24, daân ta aâm thaàm sau chuyeän Ñeà Thaùm Ñoäi Caán thaát baïi thì Phaùp laïi caøng theâm kieâu caêng treân thaéng lôïi trong theá chieán thöù nhaát. Sang ñeán 1925, boãng cuï Phan Boäi Chaâu bò baét ôû beân Taøu, giaûi veà Haø Noäi, chaéc khoù traùnh khoûi aùn töû hình. Theá laø uøn uøn noåi leân phong traøo ñoøi aân xaù, loøng aùi quoác nguøn nguït boác trong ñaùm sinh vieân hoïc sinh, nhöõng lôøi coå voõ cuûa Ñoâng kinh Nghóa thuïc hoài 15 naêm tröôùc, nay khoâng bieát do ai maø boãng khaéc khoaûi beân tai:

Nhaân taâm tuy böøng tænh veà chính nghóa daân toäc vaø toå quoác song ít ai daùm boäc loä coâng khai, vì löïc löôïng Phaùp ñang maïnh, laïi ñöôïc hoã trôï taän tình do nhaân vieân maät thaùm vaø phaàn lôùn quan laïi, neân ñoù ñaây chæ coù theå thaønh laäp nhöõng nhoùm goïi laø "hoäi kín" maø thoâi.

ÔÛ Baéc Giang, moät hoäi kín sôùm qui tuï ñöôïc khaù nhieàu thanh nieân döôùi söï dìu daét cuûa oâng Xöù Nhu. Xöù Nhu laø danh hieäu cuûa oâng Nguyeãn Khaéc Nhu ôû laøng Song Kheâ, ñoã ñaàu trong kyø thi haïch cuûa xöù Baéc Ninh do ñoù coù teân "ñaàu xöù", naêm 1912 xuoáng Nam Ñònh thi höông, khoâng ñoã, böïc mình leùn sang Quaûng Chaâu theo caùc baïn trong nhoùm Ñoâng Du cuûa cuï Nguyeãn Haûi Thaàn. Sau nhoùm naøy bò ñoác quaân Luïc Vinh Ñình truïc xuaát vì khoâng muoán gaây chuyeän vôùi Phaùp, theá laø oâng xöù laïi quay veà laøng cuõ, môû ra moät lôùp daïy treû ñeå ngaám ngaàm tuyeån löïa ñoàng chí hoøng möu ñoà khôûi nghóa. Ñoàng chí tröôùc coøn lô thô, nhöng sau vuï Phan Boäi Chaâu, boãng trôû neân oà aït, trong ñoù coâ Baéc vaø coâ Giang laø nhöõng phaàn töû haêng say maø oâng xöù raát quyù troïng.

* * *

Toaøn quyeàn Varenne sang thaû cuï Phan Boäi Chaâu, vaøo cuoái naêm 1925, loøng daân ñang höùng khôûi vì thaéng lôïi naøy, thì sang 1926 xaûy ra caùi tang cuï Phan Chu Trinh: ba xöù Baéc Trung Nam tænh naøo cuõng raàm roä laøm leã truy ñieäu, loøng yeâu nöôùc trôû thaønh moät cao traøo, khieán Phaùp phaûi bôùt tay thoáng trò, cho tay sai phaùt haønh tôø baùo Ñoâng Phaùp, nguï yù nöôùc Nam trôû thaønh haún moät nöôùc Phaùp ôû phöông Ñoâng. Nhöng laøm sao thuyeát phuïc ñöôïc nhöõng ngöôøi coù taâm huyeát nhö oâng Nguyeãn Thaùi Hoïc?

Nguyeãn Thaùi Hoïc sinh naêm 1901 taïi laøng Thoå Tang, toång Löông Ñieàn, phuû Vónh Töôøng, tænh Vónh Yeân, Baéc Vieät. Buoåi ñaàu hoïc chöõ nho, roài sang tröôøng tieåu hoïc Vieät Trì, sau xuoáng tröôøng sö phaïm Haø Noäi. Laïi boû ñaây, xin vaøo cao ñaúng thöông maïi, saép toát nghieäp cuõng laïi boû luoân, vì chaùn ngaùn: thaáy Varenne laø ngöôøi ñaûng Xaõ Hoäi, töôûng y coù tö töôûng roäng raõi neân vieát hai laù thö, moät yeâu caàu cho daân ñöôïc töï do môû tröôøng daïy coâng noâng mieãn phí, moät nöõa cuõng cho daân môû thö xaõ ôû caùc laøng vaø caùc nôi coâng ngheä. Thì ñeàu khoâng ñöôïc traû lôøi.

OÂng tìm gaëp maáy nho só, giaùo chöùc cuøng sinh vieân ôû hieäu saùch Nam Ñoàng, toïa laïc taïi soá 6, ñöôøng 96, gaàn hoà Truùc Baïch, Haø Noäi. Nôi ñaây ngoaøi maët xuaát baûn saùch giaùo khoa nhöng beân trong ngaàm gieo maàm caùch maïng. Roài moät ít saùch bò caám, thö xaõ heát voán. Hoïc thaáy chöõ nghóa khoù thaønh coâng, neân hoâ haøo duøng saét maùu. Beøn lieân keát nhöõng ngöôøi cuøng chí höôùng, döïng ra Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng. Ñaûng chính thöùc khai sinh ôû Nam Ñoàng thö xaõ, laáy chi boä laøm haï taàng, roài tænh boä, kyø boä, vaø toång boä, phoûng theo phöông thöùc cuûa Quoác daân ñaûng Taøu. Hoïc ñöôïc baàu laøm chuû tòch. YÙ thöùc nhieäm vuï cao caû cuûa mình, oâng lieàn veà ngay queâ nhaø, quyø laïy cha meï, khaån khoaûn xin tha cho toäi baát hieáu, vaø cho pheùp ly khai gia ñình, traû töï do cho vôï laø Nguyeãn Thò Cöûu, ñeå ñem coáng hieán hoaøn toaøn thaân mình cho ñaûng.

Khi trôû laïi Haø Noäi, oâng ñöôïc ngay Xöù Nhu tìm ñeán xin ñöôïc keát naïp. Coøn gì hoan hæ hôn: oâng xöù laø ngöôøi ñöùng tuoåi, hoïc thöùc, kinh nghieäm, laïi saün caû maáy chuïc ñoàng chí nöõa... Toång boä daønh ngay cho chöùc vuï tröôûng ban laäp phaùp. OÂng xöù lieàn cöû coâ Baéc laøm uûy vieân tuyeân truyeàn, coâ Giang laøm toång thö kyù. Moïi ngöôøi hoan ngheânh, maëc daàu ñaây laø ngoaïi leä: cöông lónh ñaûng chöa döï lieäu nhaän ñaûng vieân phuï nöõ. Vieäc tuyeân truyeàn, coâ Baéc ñaõ thaønh thaïo, vì ñaõ coù nhieàu kinh nghieäm khi ôû Baéc Giang. Coøn coâ Giang thì coâng vieäc teá nhò vaø khoù khaên hôn. Ngoaøi vieäc giaáy tôø beà boän, laïi phaûi töï thaân ñi thoâng tin vaø truyeàn meänh leänh. Coâ gioûi thay hình ñoåi daïng nhöõng khi phaûi qua maët boïn maät thaùm, laïi taøi bieán baùo nhöõng luùc xaûy khoù khaên baát ngôø. Trong tröôøng hôïp gian nan nguy hieåm, coâ thöôøng bieát an uûi cho ñaûng tröôûng khoûi ngaõ loøng. Vì theá giöõa hai ngöôøi töï nhieân naûy ra moái tình tri kyû.

Moät hoâm cuøng ñi coâng taùc ôû Phuù Thoï, nhaân ñeán gaàn ñeàn Huøng Vöông, khoâng ai baûo ai maø soùng ñoâi tröôùc beä thôø Quoác Toå, thaønh khaån quyø leã vaø theà soáng cheát beân nhau. Leã taï xong, Hoïc trao cho Giang khaåu suùng luïc vaãn thöôøng daét beân mình. Vaø khi veà ñeán toång boä, ñaûng tröôûng ngoû lôøi xin toaøn ñaûng cho pheùp cöôùi coâ Giang laøm ngöôøi vôï caùch maïng.

Töø ñoù hai ngöôøi khoâng maáy luùc rôøi nhau. Nhaát laø sau khi phaàn ñoâng ñoàng chí bò hoäi ñoàng Ñeà Hình keát aùn naëng neà, vaø chính xöù Nhu cuøng Hoïc bò xöû vaéng maët 20 naêm khoå sai, moái tình ñoâi baïn caøng theâm khaéng khít, nhöng cuõng heát söùc giöõ gìn cho loït khoûi taàm naõ cuûa chính quyeàn.

Ñeán khi Hoïc söûa soaïn chæ huy vuï ñaùnh ñoàn Phaû Laïi, oâng ñem caùc taøi lieäu quan troïng giao laïi cho vôï cuøng daën doø nhìeâu veà vieäc Ñaûng, thaáy coâ Giang toû veû baên khoaên thì oâng noùi:

_ Toâi phaûi noùi roõ caùc chuyeän vì bieát ñaâu mai naøy...

Coâ Giang mæm cöôøi:

_ Cuoäc ñôøi anh theá laø sung söôùng nheù!

_ Sung söôùng noãi gì?

_ Anh vì nöôùc chæ cheát moät laàn thoâi, coøn nhö em ñaây phaûi cheát nhöõng hai laàn!

_ Laø theá naøo?

_ Coøn theá naøo nöõa: Em cuõng seõ cheát vì nöôùc, maø laïi coøn cheát vì anh nöõa ñaáy...

_Chæ noùi daïi thoâi, naøo ...

* * *

Theá roài tin ñoäng trôøi baùo tôùi: vuï Phaû Laïi thaát baïi, ñaûng truôûng cuøng maáy yeáu nhaân sa löôùi. Coâ Giang nhö ñieân nhö daïi, khi khoùc khi cöôøi, luùc ngheâu ngao haùt. Caùc baïn phaûi khuyeân giaûi cho khoûi loä hình tích. Khi trôû laïi bình tónh, coâ töï nhuû loøng: khoâng sao! Tuø 20 naêm roài cuõng qua ñi, hai ñöùa coøn treû maø!

Coâ hoïp cuøng Leâ Höõu Caûnh vaø Nguyeãn Xuaân Huaân tìm caùch thanh tröøng nhöõng phaàn töû khoâng xöùng, caûi toå ñöôøng loái ñeå cuûng coá cô caáu cuûa Ñaûng. Khoâng ngôø ít laâu sau, Hoäi Ñoàng Ñeà Hình keát aùn ñaûng tröôûng cuøng 12 baïn vaøo töû hình chöù khoâng phaûi chæ khoå sai nhö hoài xöû vaéng maët.

Nghe tin seùt ñaùnh, coâ lieàn söûa soaïn ñaùp taøu leân Yeân Baùi ñeå chöùng kieán taän maét cuoäc haønh hình.

* * *

Chieàu 17 thaùng 6 naêm 1930 nôi ñaàu laøng Ñoàng Veä, phuû Vónh Töôøng tænh Vónh Yeân (laøng naøy ôû giaùp laøng Thoå Tang laø queâ Thaùi Hoïc) aùnh maët trôøi vaøng saép taøn, khoâng moät boùng ngöôøi qua laïi treân ñöôøng caùi. Boãng nghe moät tieáng "ñeït", moät ngöôøi con gaùi khoaûng ngoaøi hai möôi tuoåi naèm soùng söôït beân heø, maùu meâ leârth laùng caû maët maøy. Thieáu nöõ ñoù ngöôøi ñaãy ñaø, neùt maët raén gioûi, mình maëc aùo daøi traéng, quaàn luïa thaâm, ñaàu vaán khaên, naèm beân goác ña caïnh quaùn nöôùc, nôi veát thöông treân thaùi döông beân traùi maùu vaãn ræ ra khoâng ngôùt, gaàn phía tay thieáu nöõ coù moät khaåu suùng saùu. Khi nhaø ñöông chöùc cho khaùm thi theå, thì ngoaøi caùc ñoà laët vaët coù hai böùc thö ngaén vaø moät baøi thô. Böùc thö thöù nhaát:

Böùc thö thöù hai:

Baøi thô tuyeät buùt:

Hai böùc thö vaø baøi thô ñuû chöùng toû taâm traïng ngöôøi vieát. Ñoù laø taâm traïng moät ngöôøi luùc naøo cuõng soát saéng traû nôï nöôùc thuø choàng, nhöng vì thaát voïng, ñaønh laáy caùi cheát ñeå giöõ thuûy chung. Thö vaø thô ñöôïc vieát baèng buùt chì xanh treân ba maûnh giaáy hoïc troø.

Lyù dòch laøng Ñoàng Veä phi baùo leân vieân tri phuû Vónh Töôøng vaø vieân naøy baåm tænh ngay. Ngaøy hoâm sau, caùc thaùm töû taây, nam ôû Haø Noäi, ñöùng ñaàu laø Caåm Riner cuøng vôùi Coâng Söù Vónh Yeân, vaø tri phuû Vónh Töôøng veà taän nôi laøm bieân baûn, döïng thi theå leân, buoäc vaøo moät taám vaùn vaø chuïp aûnh raát caån thaän. Thi theå thieáu nöõ bò loät ra ñeå khaùm nghieäm, roài ñeå loaõ loà hai ba hoâm môùi cho ñem choân.

Maáy hoâm sau, caùc baùo haèng ngaøy ôû Haø Noäi ñaêng tin, coâng chuùng môùi bieát thieáu nöõ aáy laø coâ Nguyeãn Thò Giang, ñaõ töï saùt, sau khi Hoïc cuøng 12 baïn ñoàng chí böôùc leân ñoaïn ñaàu ñaøi, ôû baõi coû tröôùc traïi lính khoá xanh Yeân Baùi. Coâ Giang töø Haø Noäi leân taän Yeân Baùi, sau khi chöùng kieán caùi cheát oanh lieät cuûa ñaûng tröôûng vaø caùc baïn ñoàng chí, ñaõ ra nghóa ñòa ñeå thaêm moä, roài ñi mua vaûi soâ ñeå tang choàng vaø ñaùp ngay chuyeán xe löûa chieàu veà Haø Noäi, gaëp Leâ Höõu Caûnh, daën doø moïi vieäc, sau leân Vónh Yeân, ñeán laøng Ñoàng Veä tuaãn tieát.

Coù ngöôøi noùi khi veà tôùi laøng Ñoàng Veä, coâ ñeán caùi quaùn döôùi goác ña hoûi chuyeän baø laõo baùn nöôùc maáy caâu ngôù ngaån: hoûi coù bieát ôû Yeân Baùi saùng hoâm ñoù xaûy ra vieäc gì chaêng, coù bieát Nguyeãn Thaùi Hoïc ñaõ bò cheát cheùm chaêng? Hoûi xong coâ laïi töï ñaùp "Coù leõ ñoù chæ laø tin ñoàn nhaûm chöù Nguyeãn Thaùi Hoïc coøn soáng, coù bao giôø bò cheát cheùm".

Ñôøi soáng cuûa coâ laø ñôøi moät chieán só caùch maïng: ñeán caùi cheát cuõng laïi khaùc thöôøng. Naêm töï saùt coâ môùi ngoaøi hai möôi tuoåi, coøn Thaùi Hoïc thì 30. Ñoâi baïn tình ñeàu yeâu nöôùc tha thieát, hy sinh vì nöôùc, theà cuøng soáng cheát vaø ñaõ giöõ veïn lôøi nguyeàn.

Nghe tin Nguyeãn Thaùi Hoïc vaø coâ Giang cuøng cheát moät ngaøy, Phan Boäi Chaâu caûm khaùi laøm baøi vaên teá:

* * *

Sau ñoù, cao höùng, cuï laïi ngaâm maáy vaàn thô:

Coâ Khoùc Caäu

Hoàn Caäu Traû Lôøi

II

Chò Khoùc Em

(Thaùc lôøi coâ Baéc khoùc coâ Giang)

* * *

Moät chieán só voâ danh thôøi aáy ñaõ coù baøi thô ai ñieáu coâ Giang:

Moät thi nhaân khaùc cuõng coù ñoâi lôøi ca ngôïi:

* * *

Vaø ñaây laø moät caâu ñoái, vieáng ngöôøi lieät nöõ :