(Trích dòch töø taùc phaåm "Prisonnier Politique Au Vieät Nam" , trang 104 – 109)

...Chuùng toâi nhaát loaït ñoàng yù raát mau veà vieäc taùn thaønh chæ ñònh ngöôøi baùo caùo hoâm ñoù laø Traàn Vaên Tuyeân, moät cöïu luaät sö noåi tieáng taøi ba xuaát chuùng raát quen thuoäc ñoái vôùi chuùng toâi.

Tuyeân caùm ôn taám thònh tình tin töôûng cuûa chuùng toâi vaø noùi raèng oâng raát sung söôùng ñöôïc coù cô hoäi ñeå chöùng minh cho ngöôøi coäng saûn thaáy raèng ngöôøi trí thöùc mieàn Nam khoâng bao giôø phaûn boäi Toå Quoác hoï, raèng hoï ñaõ ñaáu tranh vaø giaønh ñoäc laäp cho Vieät Nam theo quan nieäm veà daân chuû töï do cuûa hoï, moät quan nieäm ñaùnh giaù ñuùng möùc nhöõng keû khaùc!

Ba ngaøy sau ñoù, Tuyeân suy nghó nhieàu veà baûn baùo caùo cuûa oâng ta, oâng khoâng ñi ra ngoaøi trong nhöõng giôø nghæ giaûi lao, ban ñeâm thì oâng ngoài trong muøng ñeå tieáp tuïc vieát...

Qua saùng sôùm ngaøy thöù hai ñaàu tuaàn, maëc daàu trôøi laïnh, Tuyeân vaãn giöõ thoùi quen coá höõu laø taém trong moät maùng chaäu lôùn ñaët caùch daõy nhaø chuùng toâi naèm chuïc thöôùc, nôi maø chuùng toâi thöôøng laøm veä sinh.

Tröôùc 8 giôø, teân quaûn giaùo phuï traùch chính trò cho taát caû moïi ngöôøi, keå caû nhöõng ngöôøi baïn ôû gian beân caïnh trong cuøng daõy nhaø vôùi chuùng toâi leân lôùp vaø ra leänh cho chuùng toâi ngoài thaønh daõy haøng hai ngöôøi moät, treân chieáu cuûa mình. Toâi ngoài treân chieác chieáu cuûa toâi, gaàn böùc töôøng ñeå coù theå döïa löng trong luùc "ngöôøi khaùch ñöôïc môøi cuûa toâi ôû phoøng keá caän" aùm chæ oâng Traàn Vaên Tuyeân, chuù thích cuûa ngöôøi dòch) laïi ngoài gaàn ôû loái ñi ôû giöõa. Tuyeân ngoài ôû phía beân kia cuûa loái ñi ñoù, khoâng xa toâi maáy. Ôû ñaàu cuøng, gaàn cöûa ñi vaøo, ngöôøi ta ñaõ keâ moät caùi baøn nhoû treân moät taám vaûi ñieàu vaø ba caùi gheá. Chöøng vaøi phuùt sau 8 giôø, moät nhoùm caùn boä chính trò böôùc vaøo, teân ñaïi dieän Boä Noäi Vuï ñöùng thaúng ñaøng sau baøn, môøi teân phoù giaùm ñoác ñaëc traùch caûi taïo cuûa traïi ngoài xuoáng treân caùi gheá beân caïnh baøn, ôû phía traùi trong luùc nhöõng ñöùa khaùc thì ñeán ngoài ôû giöõa nhöõng haøng ñaàu cuûa nhöõng ngöôøi baïn chuùng toâi. Teân ñaïi dieän tuyeân boá khai maïc khoùa hoïc taäp, caùm ôn teân giaùm ñoác traïi ñaõ giuùp toå chöùc lôùp hoïc, xong ngoài xuoáng vaø baét ñaàu noùi veà nhöõng lôïi ích ñaëc bieät maø Boä Noäi Vuõ ñaõ chuù taâm ñeán lôùp naøy, nhöõng coá gaéng maø Boä Noäi Vuï ñaõ laøm vaø seõ laøm ñeå giuùp chuùng toâi hoaøn thaønh toát coâng cuoäc caûi taïo...

Ngay chính luùc ñoù toâi boãng chuù yù coù moät vaøi giao ñoäng ôû phía beân kia cuûa loái ñi giöõa: chaéc raèng coù moät ngöôøi naøo ñoù vöøa teù ngaát xæu vaø nhöõng ngöôøi baïn ñang xuùm laïi ñeå tieáp cöùu. Trong thôøi gian naøy, vôùi nhöõng côn laïnh ñaàu muøa, nhöõng ngöôøi baïn caûi taïo ñeàu quaù yeáu ñuoái traàm troïng bôûi thieáu dinh döôõng, thöôøng hay ngaõ quî moãi khi phaûi gaéng söùc cho duø toái thieåu.

Maõi cho ñeán baây giôø, ñieàu naøy ñaõ xaûy ra nhö côm böõa vaø quaù taàm thöôøng ñoái vôùi chuùng toâi cuõng nhö nhöõng ngöôøi khaùc, khoâng coù moät ngaát xæu naøo maø khoâng ñöa ñeán söï cheát choùc! Teân baùo caùo vieân cöù tieáp tuïc noùi vaø caùc baïn toâi vaø baûn thaân toâi tieáp tuïc nghe moät caùch lô ñaõng; ñoä naêm hay saùu phuùt sau ñoù, toâi nhaän thaáy ôû phía beân kia cuûa loái ñi chính, nhoùm ngöôøi tuï laïi chung quanh "ngöôøi beänh" vaãn tieáp tuïc keùo daøi. "Chaéc phaûi coù moät caùi gì baát thöôøng ñaõ xaûy ra" toâi töï nhuû thaàm vaø lieàn rôøi choã toâi ngoài ñeå tôùi xem xeùt. Ngöôøi ñoù chính laø Tuyeân ñaõ naèm duoãi thaúng, nhòp thôû hôi ñeàu, nhöng laïi khoâng phaûi laø moät côn ngaát xæu, oâng ta ñang bò hoân meâ traàm troïng! Vì toâi ñaõ bieát oâng ta bò chöùng cao huyeát aùp, ôû Thuû Ñöùc ñaõ nhieàu laàn oâng ta nhôø toâi ño aùp huyeát, toâi lieàn laøm moät chaån ñoaùn beänh ngay töùc khaéc laø "kích xuùc thuyeân taéc maïch". Toâi yeâu caàu moïi ngöôøi thoâi ñöøng thoa boùp oâng ta nöõa maø vöïc oâng ta ñeán cuoái phoøng, hoï lieàn laøm töùc khaéc vaø toâi ngoài caïnh Tuyeân ñeå canh chöøng: nhòp thôû ñeàu nhöng ñaõ thaáy baùn thaân baát toaïi vaø phaûn xaï duoãi thaúng nhöõng ngoùn chaân ñöôïc ghi nhaän roõ reät. Ñoái vôùi nhöõng teân caùn boä quaûn giaùo, chính trò cuûa toå chuùng toâi vöøa hoûi toâi vì sao laïi xaûy ra nhö theá, toâi traû lôøi laø Tuyeân vöøa bò vôõ moät ñoäng maïch nhoû trong naõo vaø phaûi di chuyeån oâng ta ñi beänh vieän ngay. Noù boû ño khoâng noùi gì vaø moät laùt sau, y trôû laïi cuøng vôùi moät nhaân vieân y teá cuûa traïi chuùng toâi. Teân naøy laïi hoûi laïi xem toâi coù laàm laãn trong luùc chaån ñoaùn khoâng, toâi xaùc nhaän laïi laàn nöõa raèng toâi quaû quyeát laø ñuùng chaéc, raèng toâi ñaõ bieát heát veà beänh traïng taêng huyeát aùp cuûa ñöông söï töø khi coøn ôû Thuû Ñöùc, roài toâi baûo haén ta lo di chuyeån Tuyeân ñi beänh vieän vaø trong luùc chôø ñôïi toâi yeâu caàu haén cho toâi möôïn moät maùy ño huyeát aùp. Teân naøy cuõng nhö teân hoài naõy nghe xong boû ñi khoâng noùi gì roài sau moät giôø thì trôû laïi vôùi moät oáng chích ñöïng ñaày moät chaát loûng trong veo maø noù baûo toâi chích cho Tuyeân.

_ Thuoác gì vaäy?

_ Sinh toá B 1, haõy chích cho noù!

_ Nhöng khoâng coù taùc duïng gì coâng hieäu caû!

_Thì haõy cöù chích cho noù!

Toâi chích xong, noùi vôùi y:

_Caùn boä Chính Trò! Haõy ñöa ngöôøi beänh ñi beänh vieän ngay, ôû ñaây ta ñaønh chòu boù tay, khoâng laøm gì ñöôïc cho oâng ta!

_Chuùng toâi khoâng ñöôïc quyeàn cho oâng ta ra khoûi traïi!

_Vaäy haõy ñöa oâng ta leân beänh xaù!

_Laïi khoâng theå ñöôïc! Vì khoâng coù choã! (söï thaät thì traïi chöa heà coù beänh xaù).

_ÔÛ beänh xaù hay baát cöù moät phoøng naøo. Ñang coøn coù taát caû nhöõng baïn höõu cuûa toâi ôû ñaây. Anh khoâng theå ñeå cho hoï nhìn thaáy oâng ta cheát!

Teân y taù khoâng traû lôøi, noù ñöùng suy nghó moät laùt roài boû ñi.

Buoåi hoïc taäp vöøa môùi chaám döùt; vaû laïi chuùng noù cuõng khoâng theå tieáp tuïc vaøo buoåi chieàu naøy hay ngaøy mai ñöôïc.... Raát nhieàu baèng höõu tieán laïi gaàn choã chuùng toâi ñöùng nhìn moät caùch buoàn thaûm ngöôøi baïn chuùng toâi ñang naèm meâ man, noùi vaøi caâu thöông tieác, roài giaûi taùn... Ñaõ ñeán giôø söûa soaïn böõa aên tröa!

Chung quanh Tuyeân, chæ coøn laïi mình toâi, vôùi ñoä saùu, baûy ngöôøi khaùc, taát caû ñeàu laø cöïu ñaûng vieân Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng caû, Tuyeân cuõng ôû trong ñaûng naøy.

Hôn moät giôø sau, teân y taù trôû laïi ñem theo hai ngöôøi tuø laøm vieäc chung-söï, khieâng moät caùnh cöûa theá caùi caùng.

"Chuùng toâi di chuyeån oâng ta ñi beänh vieän!", teân y taù noùi.

Cuøng vôùi nhöõng ngöôøi baïn cuõ toâi di chuyeån Tuyeân treân caùi caùng töï chieác bieán, ñaép meàn cho oâng ta vaø nheùt theâm vaøi boä quaàn aùo cuûa oâng ta ôû beân caïnh; nhöõng ngöôøi "lo chung söï"nhaác boång caùi caùng leân vaø chuùng ñi theo tieãn Tuyeân cho ñeán taän cöûa ra vaøo maø sau ñoù caùi caùng Tuyeân naèm maát huùt vôùi teân y taù aùp taûi.

Teân caùn boä quaûn giaùo cuûa toå chuùng toâi trôû laïi giöõa luùc ñoù, baùo cho chuùng toâi hay raèng chính haén ta vaø teân y taù ñaõ leân gaëp teân giaùm ñoác traïi töø luùc 9 giôø ñeå thoâng baùo beänh tình cuûa Tuyeân; teân giaùm ñoác lieàn ñieän thoaïi cho Boä Noäi Vuï ngay töùc khaéc ñeå xin chæ thò. Nhöng boä chæ cho leänh di chuyeån Tuyeân ñi beänh vieän Haø Ñoâng môùi caùch ñaây nöûa tieáng. Haén cuõng yeâu caàu chuùng toâi thaønh laäp moät tieåu bang goàm ba ngöôøi ñeå kieåm keâ haønh trang caù nhaân cuûa Tuyeân coøn laïi trong tuùi ñoà vaø vali cuûa oâng.

Moät trong nhöõng ngöôøi baïn cuûa Tuyeân ñaõ cho toâi hay raèng Tuyeân coù moät ngöôøi con gaùi ñôøi vôï tröôùc, ôû laïi mieàn Baéc töø 1954 vôùi cheá ñoä coäng saûn vaø hieän laø kyõ sö trong moät haõng thaàu cuûa nhaø nöôùc ôû ngay taïi Haø Noäi. Ngaøy hoâm sau, teân y taù trôû laïiphoøng chuùng toâi vaø baùo caùo vôùi chuùng toâi raèng Tuyeân vaãn luoân luoân ôû trong tình traïng hoân meâ, toâi ñaõ noùi vôùi haén veà ngöôøi con gaùi cuûa Tuyeân maø teân vaø ñòa chæ thì raát deã tìm trong caùc baûn töï khai cuûa Tuyeân, veà ñôøi soáng daân söï vaø caùc ngöôøi lieân heä trong gia ñình; toâi cuõng ñeà nghò vôùi haén laø neân cho coâ ta veà ôû caïnh ñaàu giöôøng cuûa Tuyeân taïi beänh vieän. Cuõng nhö moò laàn, haén khoâng traû lôøi!

Qua ngaøy hoâm sau, thöù tö, teân caùn boä quaûn giaùo cuûa toå chuùng toâi baùo cho chuùng toâi bieát raèng Tuyeân ñaõ töø traàn cuøng saùng hoâm aáy, luùc 4 giôø saùng vaø thi haøi seõ ñöôïc ñem veà laïi traïi buoåi chieàu. Haén cuõng noùi theâm laø teân giaùm ñoác traïi ñaõ cho pheùp chuùng toâi cöû moät phaùi ñoaøn goàm 8 ngöôøi ñeå tham döï vaøo vieäc taåm lieäm vaø choân caát. Chuùng toâi daønh vinh döï aáy cho nhöõng ñaûng vieân kyø cöïu cuûa Vieät Nam Quoác Daân Ñaûng maø Tuyeân laø ñaûng vieân. Vaøo xeá tröa, tröôùc 16 giôø, moät cai nguïc ñeán tìm taùm thaønh vieân cuûa chuùng toâi vaø daãn ra khoûi phoøng giam; nhöõng ngöôøi naøy ñaõ trôû veà raát muoän, sau giôø giôùi nghieâm.

Ngaøy hoâm sau, hoï ñaõ keå laïi cho chuùng toâi nghe nhöõng gì ñaõ thaáy vaø laøm. Hoï ñaõ laøm nhöõng gì ñaùng töï haøo! Thi haøi cuûa Tuyeân ñaõ ñöôïc ñem veà traïi luùc 14 giôø vaø ñaët ôû "nhaø hoäi cuûa nhöõng ngöôøi tuø". Khi hoï tôùi, thi haøi ñaõ ñöôïc ñaët trong moät coã quan taøi ñoùng baèng goã taïp vaùn khoâng ngay ngaén nhöng daøy, ñoùng ngay saùng hoâm ñoù taïi traïi moäc cuûa traïi. Canh chaân quan taøi coù moät baøn thaáp treân ñoù coù ñeå nhöõng cheùn ñöïng caùt ñeå caém nhöõng neùn höông (ñaõ coù nhieàu caây höông caém tröôùc ñoù roài), hai cheùn côm, moät ñóa ñöïng quaû tröùng luoäc, moät ñoâi ñuõa tre coøn nguyeân caém vaøo cheùn côm; beân caïnh hoøm, coøn keâ theâm moät caùi baøn vôùi vaøi caùi gheá chung quanh vaø treân maët baøn, moät bình traø vaø vaøi taùch nhoû. Moät teân caùn boä chính trò, ñoùng vai keû ñaïi dieän gia ñình ngöôøi quaù coá ñaõ tieáp ñoùn phaùi ñoaøn vaø höôùng daãn hoï ñeán beân quan taøi; hoï nhaän thaáy roõ moät caùch deã daøng göông maët raát töôi saùng cuûa ngöôøi quaù coá ñôn giaûn nhö khi oâng naèm nguû; hoï cuõng coøn thaáy roõ thaân hình cuûa Tuyeân ñöôïc maëc boä ñoà lôùn Vieät Nam baèng luïa; vaø thi haøi ñöôïc ñaët treân moät taám vaûi "muøng tuyn" maø hai ñaàu ñöôïc xeáp laïi vaø boïc treân ñaàu vaø tôùi cuoái döôùi chaân. Hoï ñöùng nhìn Tuyeân laâu laém, cho ñeán khi ñöôïc baûo dòch xa ra ñeå nhöõng ngöôøi "chung söï" phuï traùch choân caát xaùp laïi gaàn, vöïc hai ñaàu taám vaûi "muøng tuyn" ñang uùp maêt vaø chaân leân vaø phuû treân thi theå nhöõng aùo quaàn maø chuùng toâi ñaõ nheùt beân caïnh Tuyeân khi oâng ñöôïc cho ñi beänh vieän. Naép quan taøi ñöôïc ñaäy laïi vaø ñoùng ñinh. Ngöôøi ta ñaõ ñaët leân treân hoøm cheùn ñöïng caùt coù caém nhöõng caây nhang vaø baùt com vôùi ñoâi ñuõa rôøi vaø dóa ñöïng caùi tröùng luoäc; ban ñaïi dieän chuùng toâi thaép nhöõng neùn höông môùi vaø cuùi ñaàu vaùi hai laàn tröôùc linh cöûu. Teân coâng an "ñaïi dieän gia ñình ngöôøi quaù coá" môøi hoï ngoài vaøo baøn beân caïnh vaø uoáng traø. Chöøng möôøi phuùt sau, moät chieác xe vaän taûi mui traàn ñeán ñoå ngay tröôùc nhaø hoäi, moïi ngöôøi ñöùng leân, vaø saùu "ngöôøi chung söï", sau khi ñaõ cuùi laïi hai laàn tröôùc linh cöûu, nhaác boång quan taøi leânvaø ñaët xuoáng treân saøn xe. Nhöõng ngöôøi ñaïi dieän cuûa chuùng toâi cuõng leo leân xe vôùi 6 ngöôøi " aâm coâng" vaø ngoài chung quanh quan taøi; moät teân boä ñoäi ñeo suùng leo leân xe vôùi hoï, trong luùc moät teân khaùc ngoài ñaøng tröôùc buoàng laùi vôùi teân taøi xeá. Maøn ñeâm ñaõ buoâng xuoáng töø laâu neân boïn chuùng phaûi mang theo moät caây ñeøn baõo.s

Chieác xe vaän taûi ra khoûi traïi vaø tieán moät caùch thaän troïng treân con ñöôøng thaät xaáu khoâng traûi ñaù löông khuùc quanh co giöõa nhöõng caùnh ñoàng. Noù chaïy raát chaäm vaø sau gaàn nöûa giôø thì döøng laïi ôû beân veä ñöôøng. Moïi ngöôøi xuoáng xe, xong ñeán löôït 6 ngöôøi "aâm coâng" vaùc treân vai coå quan taøi vaø ñi theo teân boä ñoäi ñi tröôùc caàm caây ñeøn baõo; ban ñaïi dieän chuùng toâi ñi theo sau quan taøi vôùi teân boä ñoäi ñeo vuõ khí kia. Sau khi vöôït moät quaõng ñöôøng khaù daøi baêng qua giöõa ruoäng luùa, nhöõng ngöôøi naøy ñeán taïi moät thöûa ñaát hôn cao vaø ôû ñoù, giöõa nhöõng naám moà khaùc, coù saün moät caùi huyeät maø nhöõng "aâm coâng" ñaõ ñaøo tröôùc töø saùng hoâm ñoù. Hoï haï quan taøi xuoáng huyeät vaø laáp ñaát leân treân laøm thaønh moät moâ ñaát nhoû. Nhöõng ngöôøi trong ban ñaïi dieän chuùng toâi kính caån nghieâng mình nhieàu laàn tröôùc moä, nhöõng ngöôøi "aâm coâng" cuõng laøm theo nhö theá. Xong nhöõng ngöôøi naøy chia nhay baùt côm vaø quaû tröùng maø hoï ñaõ ñaët moät laùt ôû treân moä...Ñoù laø ñoàng tieàn löông ñeàn buø laïi coâng lao cuûa hoï!

Sau caâu chuyeän naøy do nhöõng ngöôøi baïn trong ban ñaïi dieän keå, taát caû chuùng toâi ñeàu nhaän thöùc raèng ban giaùm ñoác traïi ñaõ bieåu loä chuùt ít tình caûm kính trong caùi cheát cuûa ñoàng ñoäi chuùng toâi : moät coå quan taøi, vaøi phaåm vaät cuùng döôøng, ñoâi neùn höông, moät thaèng tuø chính trò trong moät nöôùc coäng saûn khoâng theå hy voïng coù ñöôïc nhieàu hôn theá ñöôïc nöõa khi cheát ñi!

"Öôùc gì nhöõng teân coäng saûn voâ thaàn toân troïng truyeàn thoáng tinh thaàn coå truyeàn cuûa chuùng ta. Ñoù laø ñieàu khoâng theå töôûng töôïng ñöôïc vaø ...ñaùng khaâm phuïc!"

Nhöng moät ngöôøi khaùc cuõng noùi theâm vaøo:

"Chaéc coù leõ ñeå cho pheùp chuùng mình höôûng lôïi nhöõng ñaëc aân cuûa chuùng sau khi cheát maø chuùng noù ñaõ ban phaùt cho chuùng mình Ñoùi vaø Laïnh chaêng?"

Söï maâu thuaãn kyø dò naøy giöõa nhöõng nghi thöùc toân giaùo coå truyeàn vaø nhöõng ñieàu kieän veà ñôøi soáng baàn cuøng cuûa nhöõng tuø caûi taïo ñaõ ñöa ñeán moät thaûm caûnh phuõ phaøng nhöng caûm ñoäng kinh khuûng maø toâi ñaõ chöùng kieán vaøi thaùng sau ñoù: Moät buoåi tröa, khi ñi leân beänh xaù ñeå xin thuoác cho caùc baïn toâi, toâi ñaõ thaáy taän maét, caùch vaøi thöôùc tröôùc loái ñi vaøo, moät ngöôøi tuø trong ban chung söï gaày oám teo giô xöông, ñang ngoài ngay treân ñaát buïi, khoâng ngôùt keâu naøi van xin baèng gioïng ai oaùn:

"Caùn boä chính trò ôi! OÂi caùn boä chính trò! Haõy thöông haïi toâi! Haõy cho toâi ngay baây giôø ñi baùt côm vaø quaû tröùng maø oâng seõ ñaët leân quan taøi cuûa toâi sau naøy..."