Taùc giaû laø coá baùc só Kænh Só Phan Vaên Hy (1980 – 1970), moät nhaø nho, moät löông y, moät nhaø thô vaø cuõng laø moät nhaø caùch maïng laõo thaønh töø thaäp nieân 30. Thi phaåm ñoäc ñaùo naøy laø moät coâng trình taäp hôïp söu khaûo ñoà soä do ñaïi gia ñình cuûa taùc giaû thöïc hieän raát coâng phu vôùi söï tieáp tay cuûa con chaùu vaø baèng höõu lieân heä maät thieát vôùi taùc giaû töø quoác noäi ra ñeán haûi ngoaïi tröôùc vaù sau 1975. Taäp thô ñöôïc trình baøy raát trang nhaõ, khieâm toán, khoâng maøu saéc saëc sôõ xen keõ vôùi nhöõng taám hình cuûa caùc thi gia ñöông thôøi ôû mieàn nuùi Ngöï soâng Höông maø sau bieán coá töôûng chöøng nhö tuyeät baûn, do chính baøn tay cuûa hai ngöôøi chaùu ñaëc bieät chaêm soùc kyõ löôõng vaø thaän troïng laø GS Ngoâ Thò Vaân vaø NS Ngoâ Thò Vónh hôïp löïc cuøng quyù vò teân tuoåi trong ñaïi gia ñình hoï Phan thöïc hieän.

Thi taäp daøy 312 trang goàm 3 phaàn roõ reät:

Phaàn môû ñaàu giôùi thieäu vôùi nhöõng caây buùt teân tuoåi töøng ngöôõng moä Tieân sinh nhö: Hoaøng Troïng Thöôïc, Haø Thöôïng Nhaân, Toân Nöõ Hyû Khöông, Toân Thaát Kyø vaø Leâ Vaên Laân.

Phaàn thöù hai laø phaàn chính cuûa taäp thô, goàm coù 292 baøi coù tieâu ñeà roõ reät (coù ñoaïn moät tieâu ñeà goàm nhieàu baøi phuï boå tuùc. Neáu keå theo tieâu chuaån naøy thì soá baøi thô trong taäp seõ taêng leân hôn 300 baøi). Ñaây laø phaàn coát yeáu chuû löïc toaøn taäp vì taäp hôïp taát caû nhöõng baøi thô ñuû theå loaïi (töø ca truø, haùt noùi ñeán song thaát luïc baùt, ñöôøng luaät…) do Tieân sinh laøm trong khoaûng thaäp nieân 20 – 70. (Baøi ñaàu tieân xuaát hieän vaøo naêm 1920. Baøi cuoái cuøng: xuaân Canh Tuaát 1970, khi beänh naëng).

Phaàn phuï baûn laø nhöõng trang thuû buùt cuøng nhöõng vaên haùn töï – do chính Tieân sinh thaûo ra töø hoa tay tröôùc khi ly traàn. Neùt buùt nhö phöôïng muùa roàng bay

Xen keõ tröôùc ñoù laø phaàn thô ñieáu goàm nhöõng baøi thô phuùng vieáng, ai bieáu ngaøy Tieân sinh taï theá cuûa baïn beø hoï haøng thaân thích ruoät thòt, con chaùu…kyû nieäm 100 naêm ngaøy huùy nhaät cuûa Tieân sinh ñaõ ñöôïc toå chöùc haïn cheá trong voøng baø con, thaân maät. Vaø ñoù cuõng laø thôøi ñieåm Thi Phaåm "Thô Kænh Chæ" chaøo ñôøi vaøo haï tuaàn thaùng 7/1998.

Vôùi tö caùch laø moät ngöôøi ngoaïi cuoäc nhöng voán chòu ôn cöùu töû muoân ñôøi cuûa Tieân Sinh töø luùc loït loøng meï ôû Phuû Haûi Laêng, Quaûng Tri , baèng taøi heøn söùc moïn, toâi vaãn lieàu lónh ñaùnh troáng qua cöûa nhaø saám vieát ñoái gioøng tieáp nhaän sau hôn moät naêm trôøi ñoïc Tieân Sinh vôùi hôn nöûa ñôøi ngöôøi sau khi Tieân Sinh vaéng boùng. Toâi khoâng coù tham voïng tieám quyeàn moät nhaø pheâ bình voán daønh cho caùc hoïc giaû teân tuoåi. Vaø chaêng, Marcel Proust ñaõ noùi: " Pheâ bình moät taùc giaû qua moät taùc phaåm chaúng khaùc naøo noùi veà moät ngöôøi maø ta chæ gaëp coù moät laàn ngaén nguûi thoâi." Vì theá moãi laàn giôû thi taäp "Thô Kænh Chæ" ra laø toâi chæ muoán laéng nghe tieáng ngöôøi ngaøy xöa ôû beân trôùi mieàn laïc caûnh voïng veà maø thoâi.

Toâi khoâng coù caùi may maén laø vinh döï ñöôïc goïi Ngöôøi baèng myõ töø "Döôïng Ñoác Hy", "Chuù Ñoác Hy", "Caäu Ñoác Hy"…nhö nhöõng ngöôøi thaân caän. Nhöng Ngöôøi laø vò thaày thuoác ñaàu tieân trong ñôøi toâi, ñaõ ñoä sinh toâi töø nhoû. Roài sau naøy lôùn leân, hình nhö coù duyeân nôï buoäc chaët, toâi laïi ñöôïc Ngöôøi taëng cuoán hoài kyù baát huû "Mon Peøre M’a Dit…" cuûa Eleanor Roosevelt (Lôøi Cha Troái Traên…) vôùi nhöõng lôøi khuyeân baûo vaøng ngoïc. Nhôø ñoù maø toâi thaønh taøi. Nhôø ñoù maø toâi thaønh nhaân. Vaø cuõng nhôø ñoù maø ngaøy nay toâi môùi ñuû can ñaûm ngoài vieát nhöõng doøng naøy ñeå taï ôn Ngöôøi.

Nhöõng baøi thô Tieân Sinh laøm ñeàu ñöôïc thai ngheùn khai sinh töø cuoái thaäp nieân 40 vaø ñaàu thaäp nieân 50, cho maõi ñeán naêm 1970 laø ngöôøi Tieân sinh quy tieân môùi heát, nghóa laø trong thôøi ñieåm nhaø Nho ñaõ ñeán hoài maït vaän. Nhaéc laïi quaù khöù bao giôø cuõng buoàn, nhaát laø quaù khöù vaøng son röïc rôõ moät thôøi cuûa theá heä Nho hoïc ôû buoåi giao thôøi cuõ môùi, khi maø keû só ñaõ töï thaáy mình caùo chung, laïc haäu, heát coøn choã chaân ñöùng. Trong tinh thaàn ñoù, nhaø thô Tuù Xöông cuûa doøng soâng Vò ñaõ töøng taâm söï, than thôû:

Nhaø Nho ñaõ giaät mình. Nhaø thô ñaõ giaät mình, vì töø laâu cöù töôûng dö aâm hieån haùch cuûa thôøi ñaïi mình ñang coøn coù keû troïng voïng, ngöôõng moä vaø luyeán tieác nhö ngöôøi sang soâng "ñang leân tieáng goïi ñoø". "Goïi ñoø" hay goïi ñeán moät thôøi ñaïi huy hoaøng ñaõ vaéng boùng? Thoâi heát roài nhöõng chuyeán ñoø ngang ñaày tình khöù löu trong naéng chieàu, trong söông sôùm trong nhöõng kyø chôï phieân. Thoâi heát roài coâ laùi ñoø duyeân daùng vôùi nuï cöôøi hoàn nhieân. Bôûi vì taát caû ñaõ laéng saâu chìm lóm vaøo ñaùy moà dó vaõng. Bôûi vì ñoàng ruoäng ñaõ noåi leân nhöõng nhaø cöûa vaø ngoâ khoai la lieät.

Nhöng Kænh Chæ Phan Vaên Hy vaãn muoán trôû laïi nguoàn, vaãn tìm veà vôùi veû ñeïp xöa muoân neùt kieàu dieãm. Chính trong tinh thaàn voïng coå ñoù, Taäp thô Kænh Chæ ñaõ ñem ñeán cho toâi taát caû nhöõng tinh hoa cuûa ngöôøi xöa coâ ñoïng qua nhöõng doøng thô chöùa ñöïng, saâu saéc.

Nôi ñaây khoâng coù tình yeâu vay möôïn, khoc loùc söôùt möôùt nhö caùc thi só ñöông thôøi: Taûn Ñaø 19 tuoåi say meâ giai nhaân.

Kænh Chæ ñaõ thaáy roõ cuoäc ñôøi hö aûo, taát caû chæ laø giaác moäng keâ – vaøng, nhöng thi nhaân ñaõ nuoâi aûo moäng ñeïp ñeõ roài cuoái cuøng thaønh hö khoâng. "Möu söï taïi nhaân, thaønh söï taïi thieân." Nghóa laø hoaøi baõo cuûa ngöôøi trai thôøi loaïn soáng ích cho nöôùc co daân baèng caùch daán thaân treân ñöôøng caùch maïng (laäp chieán khu Ba Loøng ôû Quaõng Trò ñeå baøi phong, ñaû thöïc, choáng coäng) vaø chính trò (tham gia chính phuû Quoác Gia ñöông thôøi vôùi nhöõng chöùc vuï troïng yeáu nhö Tænh Tröôûng Quaûng Trò, roài Toång Tröôûng boä Cöïu Chieán Binh). Muoán thöïc hieän hoaøi baõo ñoù cuûa mình, Tieân Sinh ñaõ döùt khoaùt chaám döùt moïi heä luïy vöông giaû. Veà hoaøn caûnh naøy, Toân Nöõ Hyû Khöôngñaõ vieát veà Tieân Sinh: "Sinh thôøi, khoâng nhöõng chæ Quaõng Trò laø choã queâ nhaø, haàu nhö nhöõng mieàn ñaát cuï Kænh Chæ ñaët chaân tôùi, cuï ñeàu coù thô, vaø may thay, ngaøy nay caùc con chaùu ñeàu löu giöõ ñöôïc: Haø Noäi, Hueá, Ñaø Laït, Phan Rang, Pleiku, Kontum, Cheo Reo, Ñeøo Ngang, Nha Trang, Saøi Goøn…ngay caû khi thaêm ñieän Versailles vaø vaõng caûnh thaùp Effeil ôû Paris hay hoà Leman ôû Geneøve, Thuïy Só vaø nhöõng caûnh ñeïp ôû thaønh Rome, YÙ, cuï cuõng ñeå laïi nhöõng vaàn thô thaém thieát. Aáy laø bôûi beân trong con ngöôøi baùc só nhaân haäu naøy coøn coù moät thi só ña tình". Vaäy caên cöù ôû laäp luaän naøy, ta coù theå chia söï nghieäp thô phuù cuûa "Thi Só Ña Tình Kænh Chæ" ra laøm 4 thôøi kyø:

THÔØI KYØ NHAÄP THEÁ, COÁNG HIEÁN CHO ÑÔØI COÂNG, NGAÃU HÖÙNG, TÖÏ VÒNH PHUÏ THUOÄC TÖØNG ÑÒA PHÖÔNG:

Naêm 1929, ñoåi veà coâng taùc taïi ñoài nuùi Cheo Reo, gaàn Tröôøng Sôn, Tieân Sinh vieát:

Vaøo thôøi ñieåm ñoù, keû só ñaõ maáy ai thoaùt ra khoûi voøng danh lôïi? Vì ôû trong moät quyõ ñaïo cuûa guoàng maùy neân Tieân Sinh khoâng theå laøm chi khaùc hôn ñöôïc maø cöù phaûi "ñeøo queo" neân ñoâi luùc giaûi buoàn vôùi baàu röôïu tuùi thô – moät phöông tieän cô höõu cuûa caùc baäc thaâm nho ngaøy xöa – ôû nôi "khæ ho coø gaùy, choù aên ñaù gaø aên muoái":

Tình hoaøi höông ñaõ noåi daäy maõnh lieät trong taâm tö thi nhaân neân khi veà coâng taùc ôû huyeän Höông Hoùa, Tieân Sinh töï hoûi loøng:

Ngoaøi ra nhöõng hình aûnh ñôn sô, taàm thöôøng haøng ngaøy maø thieân haï haàu nhö khoâng ñeå yù tôùi, vaãn laø nhöõng ñeà taøi haáp daãn ñeå Tieân Sinh ngaãu höùng ñeà thô:

Gaëp moät tin thôøi söï noùng hoåi, nhö Nam Kinh thaát thuû naêm 1937 rôi vaøo tay Nhaät, Tieân Sinh cuõng ñoäng loøng:

Roài Tieân Sinh ñaâm ra lo buoàn cho söï theá ñaûo ñieân ñaõ baét ñaàu Theá Chieán thöù hai:

Nhöng roát cuoäc, moái tình hoaøi höông vaãn laø thaém thieát hôn caû, neân Tieân Sinh vaãn khoâng bao giôø queân mieàn soâng Höông nuùi Ngöï vôùi ngöôøi baïn thô keát nghóa Ñaøo Vieân: cuï Öng Bình Thuùc Giaï Thò, Hoäi tröôûng laøng thô Höông Bình Thi Xaõ:

Roài Tieân Sinh laïi lieân töôûnf ñeán thaân phuï toâi laø cuï coá Sa Minh Taï Khuùc Khaûi, moät ngöôøi baïn thô ñoàng lieâu hoài coøn ôû Quaõng Trò (1947). Khi ba toâi ñoåi veà Hueá giöõ chöùc vuï chaùnh aùn Toøa Sô Thaåm, Tieân Sinh coù laøm moät baøi thô "Tieãn Ñöa" (tieác raèng taøi lieäu ñaõ bò thaát laïc, hôn nöûa theá kyû roài coøn gì?) maø ngaøy nay toâi khoâng nhôù ñöôïc. Toâi chæ coøn nhôù vaøi caâu trong moät baøi ñöôøng luaät ba toâi ñaùp leã Tieân Sinh:

Röôïu roùt soâng Haøn, Beán Ngöï haêng (soâng Haøn laø soâng Thaïch Haõn chaûy ngang qua tænh Quaõng Trò. Hoài ñoù Toøa Sô Thaåm Hueá ñoùng trong moät cao oác toïa laïc ôû Beán Ngöï)

Traän luït naêm Giaùp Thìn naêm 1953 ôû Hueá laø moät traän luït to nhaát trong lòch söû coá ñoâ. Möa baõo lieân mieân, nöôùc baïc daâng luùt noùc nhaø. Kyø thi tuù taøi baùn phaàn naêm aáy taïi Hueá phaûi bò ñình chæ moät tuaàn, sau khi môùi thi ngaøy ñaàu (3 ngaøy). Boä Giaùo Duïc ôû Saøi Goøn ñaùnh coâng ñieän hoûa toác giao toaøn quyeàn cho GS Phaïm Ñình AÙi, Giaùm Ñoác Nha Hoïc Chaùnh Trung Phaàn toaøn quyeàn quyeát ñònh ñeà thi vaø môû laïi ngaøy thi sau khi hoïc sinh ñaõ hoaøn taát "choáng luït".

Tieân Sinh ñaõ töùc caûnh, lo sôï thieân tai, buoàn cho thaân phaän neân ñaõ gôøi ba toâi moät baøi thô:

Sau ñoù ba toâi cuõng laøm moät baøi thô gôûi laïi Tieân Sinh maø ngaøy nay toâi nhôù khoâng troïn:

2. THÔØI KYØ COÂNG DU AÂU CHAÂU, THAÊM VIEÁNG NÖÔÙC PHAÙP

Trong thôøi gian naøy, ñeán noãi nôi vaõng caûnh (töùc sinh tình!) Tieân Sinh ñeàu ghi laïi kyû nieäm baèng nhöõng neùt ñan thanh: nhöõng ñoâ thò phoàn hoa, aùnh saùng kinh thaønh ñeàu ñöôïc Tieân Sinh mieâu taû raát ñaày ñuû, nhaát laø kinh ñoâ aùnh saùng Ba Leâ:

Nhöng trong ngöôøi Tieân Sinh voán tieàm aån moät loøng chung thuûy vôùi queâ cha ñaát toå neân caûnh vaøng son röïc rôõ nôi xöù ngöôøi, Tieân Sinh khoâng bao giôø queân mình chæ laø ngöôøi löõ khaùch vaø luoân luoân huôùng veà queâ nhaø, nhö ngöôøi baïn chung tình luoân luoân töôûng nhôù ñeán ngöôøi yeâu beù nhoû xa caùch muoân truøng, maëc hco giaøu sang caùm doã, nöûa ñeâm boãng thöùc giaác ñoäng loøng coá quoác:

Naëng loøng coá quoác, tình hoaøi höông canh caùnh beân loøng, ngaøy maõn nhieäm coâng du, leân ñöôøng "Trôû Veà Nöôùc" ngaøy 27/10/1954, Tieân Sinh ñaõ laøm ngay baøi thô naøy vôùi hai caâu keát thaät ñaäm ñaø nhö moät lôøi nhaén nhuû cuûa baäc ñaøn anh ñi tröôùc:

Bôûi vì:

Thì ra caâu noùi cuûa ngöôøi xöa trong saùch vôõ loøng "Quoác Vaên Giaùo Khoa Thö": "Choán Queâ Höông Ñeïp Hôn Caû!" vaãn coøn coù giaù trò vónh cöõu muoân ñôøi, nhö moät khuoân vaøng thöôùc ngoïc cho nhöõng ai khoâng muoán maát goác, ñoàng hoùa vaøo vaên hoùa ngoaïi lai xöù ngöôøi. Vaø lôøi khuyeân cuûa Tieân Sinh laø moät lôøi thieát tha raên daïy ñaøn haäu tieán neân ngöôøi . ngöôøi ñoïc lieân töôûng ñeán "Gia Huaán Ca" cuûa Nguyeãn Traõi, vaø nhöõng baøi thô "nhaén gôûi baïn treû" "chuùc phöôøng haäu töû tieán mau" cuûa Phan Boäi Chaâu, oâng giaø Beán Ngöï trong nhöõng ngaøy cuoái ñôøi ôû Hueá.

Veà nöôùc, Tieân Sinh Kænh Chæ laïi tieáp tuïc söï nghieäp vaên chöông vôùi nhöõng vaàn thô lai laùng tröõ tình cugn caùc baïn laøng thô vong nieân ñöông thôøi ôû khaéc caùc tænh mieàn Trung vaø Tieân Sinh luoân luoân ñi tieân phong trong laõnh vöïc saùng taùc cuõng nhö trong caùc buoåi hoäi Tao Ñaøn xöôùng hoïa.

CUNG ÑAØN XÖÔÙNG HOÏA: ñaùp leã thaân höõu, khoùc baïn töø traàn, hoïa ñeà thô do baïn ra…laø nhöõng thuù vui ñoäc ñaùo tao nhaân maëc khaùch cuûa Tieân Sinh.

Ñöôïc tin thaân phuï toâi dôøi veà cö nguï taïi vuøng Taân Thuaän beân kia caàu, Tieân Sinh voäi vaõ ñeán vieáng thaêm (1964). Ba toâi lieàn ra ñeà thô "Ñaøo nguyeân laïc loái ñaâu maø ñeán ñaây", Tieân Sinh lieàn ñaïi dieän phaùi ñoaøn thi höõu laøm ngay moät baøi thô ñöôøng luaät ñeå löu nieäm ngaøy ba toâi chính thöùc hoài höu:

"Ñeà do cuï Sa Minh ra khi caùc thi höõu ñònh thaùng sau qua hoäi ngaâm taïi nhaø cuï ôû Taân Thuaän. Vaäy coù baøi naøy ñeå taëng cuï." (thuû buùt)

Ba toâi coù hoïa laïi ñeå ñaùp leã Tieân Sinh. Baøi hoaï naøy coù in trong thi taäp "Suoái Loøng Khuya" do hoäi Khoång Hoïc Saøi Goøn cuûa cuï Nguyeãn Traùc xuaát baûn naêm aáy. Tieác raèng taùc phaåm naøy cuøng nhöõng vaên phaåm khaùc cuûa ba toâi ñeàu bò tuyeät baûn vì chieán dòch "Xoùa boû vaên hoùa ñoài truïy, thieâu huûy taøn tích Myõ Nguïy" do sôû Vaên hoùa cuûa Coäng Hoøa Xaõ hoäi Chuû nghóa Vieät Nam phaùt ñoäng taïi Saøi Goøn naêm 1976.

Cuï Thaûo Trì môøi Tieân Sinh ra Vuõng Taøu thaêm taân gia, Tieân Sinh lieàn hoïa vaàn "Chôi Vuõng Taøu" cuûa cuï, coù caâu:

Caøng ñi saâu vaøo theá giôùi thô Kænh Chæ, ngöôøi ta ñaõ coù moät nhaän xeùt chung laø töø tình hoaøi höông ñeán loøng yeâu nöôùc, tình yeâu quoác gia daân toäc, Tieân Sinh ñaõ gaén boù raát chaët cheõ nhö boùng vôùi hình, nhaát laø hai caâu cuoái ôû baøi treân; ôû ñaây ngöôøi ñoïc luoân luoân caûm thaáy tinh thaàn aùi quoác nôi Tieân Sinh thaät cao toät ñænh trôøi. Baát cöù caûnh vaät naøo ôû ngoaøi ñôøi trong luùc ngaâm vònh cuõng laøm Tieân Sinh chaïnh nhôù ñeán thaân phaän ngöôøi daân nhöôïc tieåu cuûa moät tieåu quoác chaäm tieán nhöng luùc naøo cuõng muoán vöôn leân khoâng ngöøng, nhö lôøi than taâm söï cuûa moät thi só theá kyû tröôùc:

Traïnh loøng coá quoác nghó maø ñau.

Thöû hoûi caûnh nöôùc maát nhaø tan, bò thöïc daân Phaùp ñoâ hoä gaàn 1 theá kyû maø khoâng ñau loøng sau ñöôïc? Keû só thôøi loaïn nhö Tieân Sinh thôøi ñoù tuy ñaày thieän chí vaø loøng duõng caûm cuûa moät baäc tröôïng phu maø cuõng ñaønh chòu boù taychôø thôøi. Thoâi ñaønh gôûi gaám kyù thaùc taâm söï mình qua nhöõng vaàn thô boùng baåy vaäy. Vì theá ngöôøi ta ñaõ khoâng laï gì khi thaáy trong thô Kænh Chæ luoân baøng baïc noãi öu tö thôøi ñaïi, haäu thieân haï chi laïc." (Lo tröôùc thieân haï, vui sau thieân haï). Taám thaân giaø cuûa Tieân Sinh khi nhìn caûnh beå daâu chæ bieát gioû nhöõng gioøng leä thöông caûm:

Coù nhieàu luùc Tieân Sinh chaùn ñôøi:

Nhöng sau ñoù laïi trôû neân laïc quan yeâu ñôøi tha thieát:

Nhöõng baøi thô Tieân Sinh laøm trong thôøi kyø naøy, phaàn lôùn laø ñeå hoïa laïi nhöõng baøi do baïn laøng thô xöôùng ra nhö caùc cuï Quyø Öu, Ñoâng Xuyeân, Vaân Ñình Toân Thaát Baøng, Thaûo Trì, Dieân An, Toân Thaát Maïnh Danh…; hoaëc khoùc baïn nhö cuï Ñoâng Vieân Phaïm Duy Toaïi:

"Maét giaø chan chöùa leï tang thöông" chính laø Tieân Sinh ñaõ khoùc cho chính thaân phaän mình, thaân phaän ngöôøi daân chaát phaùc cuûa moät nöôùc nhuôïc tieåu vôùi bao thaêng traàm cuûa lòch söû khi möôïn côù khoùc baïn vaäy. Vaø "nöôùc maét giaø" ñoù ñaõ vôi ñi cuøng naêm thaùng cho ñeán khi Tieân Sinh tuoåi ñaõ xeá chieàu ôû cuoái ñôøi thì caïn haún khoâng coøn khoùc ñöôïc nöõa.

Cuõng ôû trong thôøi ñieåm naøy, troäi hôn heát laø phaàn xöôùng hoïa vôùi ngöôøi baïn giaø taâm ñaéc nhaát ñôøi laø cuï Öng Bình Thuùc Giaï Thò ôû Hueá, maø Tieân Sinh xem nhö tri kyû coù moät khoâng hai treân ñôøi. Ñeå daãn chöùng, toâi nghó khoâng gì thieát thöïc hôn laø trích laïi nhöõng caûm nghó cuûa moät "nhaân chöùng soáng" ñaõ vieát veà Tieân Sinh: "….Vôùi rieâng toâi vaø gia ñình toâi, cuï Kænh Chæ maø thieáu thôøi toâi thöôøng goïi laø "Chuù Ñoác Hy", ñaõ nhö moät ngöôøi chí thieát trong gia ñình…coù moät tình caûm thieâng lieâng maø caøng lôùn leân toâi caøng khaùm phaù, chieâm nghieäm saâu saéc hôn, laø ñöôïc chöùng kieán tình baïn thô, tình anh em chí thieát, beàn vöõng giöõa chuù Ñoác Hy vôùi thaày toâi, cuï Öng Bình Thuùc Giaï Thò.

"Naêm 1925,nhaân nhaän ñöôïc böùc chaân dung thaày toâi göûi, cuï Kænh Chæ ñaõ xuùc ñoäng vieát:

"Naêm 1928, töø Pleiku, cuï Kænh Chæ laøm baøi thô Hoaøi Caûm gôûi cuï Thuùc Giaï, thaày toâi. Baøi thô coù hai caâu keát:

"Coù luùc ngöôøi ta töôûng Thuùc Giaï vôùi Kænh Chæ laø ñoâi tình nhaân taâm ñaàu yù hôïp. Anh hoûi, em traû lôøi, keû xöôùng ngöôøi hoïa, hai nhöng thô quaán quít beân nhau trong taâm töôûng: tình baïn, tình thô aáy vöôït khoâng gian vaø thôøi gian ñeïp maõi…" (Toân Nöõ Hyû Khöông: Nieàm thöông goùi troïn maáy vaàn thi)

Vaâng, ñuùng nhö vaäy, thöa baïn. Taâm tình cuûa Kænh Chæ vì quaù ñeïp neân ñaõ toàn taïi maõi vôùi thôøi gian ñeå roài ngaøy nay chuùng ta môùi coù dòp thuôûng ngoaïn nhöõng vaàn ñieäu voâ cuøng saùng choùi nhö haøo quang kim cöông hoå phaùch.

Tieác raèng coù nhöõng vaàn ñieäu Tieân Sinh laøm trong thôøi gian ôû chieán khu ôû Ba Loøng, Quaûng Trò (moät mieàn caän sôn nöôùc ñoäc, phía Taây saùt daõy Tröôøng Sôn) vaø trong thôøi gian tham chính ñaõ bò thaát laïc, hoaëc gia ñình chöa kòp caäp nhaât hoùa, boå tuùc trong kyø xuaát baûn naøy. Tuy nhieân toâi coøn nhôù khi ra Hueá thaêm ba toâi, sau khi nhaän chöùc Toång Tröôûng Boä Cöïu Chieán Binh , Tieân Sinh ñaõ ñoïc cho ba toâi nghe moät baøi thô ñöôøng luaät ñoái ñaùp laïi baøi "Vònh Taøo Thaùo" cuûa Thuû Töôùng Nguyeãn Vaên Taâm maø toâi chæ coøn nhôù hai caâu keát vì noù quaù saâu saéc, bao haøm hai nghóa:

Ñoïc leân, hai cuï laáy laøm ñaéc yù laém. Ba toâi cöù taám taéc ngôïi khen maõi vaø ñaõ khoanh troøn baèng möïc son (yù noùi xuaát saéc nhaát) hai caâu naøy.

THAÂN PHAÄN CUOÁI ÑÔØI

Nhöõng ngaøy cuoái ñôøi cuûa Tieân Sinh thaät laø eâm aû nhö gioøng Höông laëng soùng nhöõng chieàu cuoái thu ôû Hueá. Tieân Sinh ñaõ tìm thuù vui nôi cöûa thieàn ñeå ngaøy ñeâm nghe caâu kinh tieáng keä quanh aùng höông traàm vôùi tieáng chuoâng moõ ñoàng voïng trong hö voâ. Tieân Sinh ñaõ töï vònh; ñeå roài sau ñoù khoùc ngöôøi baïn tri kyû ñaõ sôùm voäi lìa traàn ñeå Tieân Sinh ñôn ñoäc tröôùc cuoäc ñôøi:

Moät bieán coá tình caûm khaù quan troïng trong thôøi gian naøy laø ngöôøi baïn vong nieân cuûa Tieân Sinh laø nhaø thô Thuùc Giaï boãng ñoät ngoät töø traàn. Tieân Sinh buoàn voâ haïn nhö vöøa ñaùnh maát moät vaät baùu treân ñôøi. Toân Nöõ Hyû Khöông ñaõ vieát nhö sau: "Naêm 1961, khi tieãn thaày toâi ñi vaøo coõi vónh haèng, chuù ñoác Hy ñaõ khoùc thaày toâi baèng ba baøi thô thoáng thieát:

Moät kyû nieäm cuoái cuøng giöõa Tieân Sinh vôùi ba toâi thuôû sinh tieàn ñaõ laøm cho toâi phaûi öùa leä moãi laàn nghó tôùi laø moät chieàu chôùm ñoâng naêm 1965, nghe tin ba toâi ñau naëng, toâi töùc toác veà Saøi Goøn thaêm thì ñaõ thaáy Tieân Sinh ñang ngoài caïnh giöôøng an uûi ba toâi vôùi nhöõng lôøi ñaäm ñaø taâm huyeát: "Theá heä boïn mình ñaõ laøm troøn boån phaän vôùi nhaø, vôùi nöôùc; baây giôø neáu coù cheát ñi cuõng khoâng coøn tieác nuoái aân haän gì nöõa. Mình ñaõ hoaït ñoäng ñeå daønh cho con chaùu sau naøy, treân moïi laõnh vöïc vaên chöông cuõng nhö chính trò …"

"… Ñeå Daønh Cho Con Chaùu Sau Naøy…" OÂi lôøi noùi cuûa Tieân Sinh caùch ñaây gaàn nöûa theá kyû maø toâi vaãn töôûng chöøng nhö môùi hoâm qua ôû nhaø cuï baø Phan Thò Vinh, aùi nöõ cuûa Tieân Sinh vôùi gia ñình hai ngöôøi chaùu ngoaïi GS Ngoâ Thò Vaân vaø NS Ngoâ Thò Vónh. Vaø chính nhöõng ngöôøi naøy ñaõ thöïc hieän lôøi di chuùc cuûa Tieân Sinh naêm xöa ñeå baèng moïi giaù cho ra ñôøi Thi Taäp "Thô Kænh Chæ", moät taøi lieäu raát saùng giaù cho coâng trình tham khaûo töông lai cuûa nhöõng ngöôøi laøm vaên hoïc söû ôû haûi ngoaïi, ñuùng nhö lôøi keát luaän cuûa baùc só Leâ Vaên Laân: "Toâi hy voïng chuùng ta seõ coù dòp tìm hieåu theâm Taäp Thô Kænh Chæ, di saûn quyù baùu khoâng nhöõng rieâng cho haäu dueä cuûa Tieân Sinh maø la cuûa taát caû chuùng ta." (Leâ Vaên Laân: Di Caûo "Thô Kænh Chæ")

Thay cho lôøi keát, toâi muoán ñöôïc noùi leân moät caûm nghó cuoái cuøng tröôùc khi gaáp cuoán Thô Kænh Chæ laïi vaø trang troïng ñaët leân tuû ñöùng: Töï tin vaøo taøi naêng vaø söï phaán ñaáu cuûa chính mình, Tieân Sinh ñaõ böôùc leân moïi nghòch caûnh, böôùc qua moïi oan khieân ñeå giaønh moät choã ñöùng treân vaên ñaøn Vieät Nam cuõng nhö treân chính tröôøng nöôùc nhaø tieàn thaäp nieân 50 vaäy. Tieân Sinh laøm thô raát töï nhieân, thaønh thaät xuaát phaùt töï ñaùy loøng, nghó sao noùi vaäy, vieát vaäy, bay boång nheï nhaøng. Khoâng vaên hoa caàu kyø, khoâng bí hieåm cao sieâu, trau chuoát. Baïn seõ thaát voïng vaø vôõ moäng neáu baïn muoán tìm nôi ñaây moät chuùt khaùch saùo boùng baåy. Bôûi vì con ngöôøi Kænh Chæ voán möïc thuoùc khuoân pheùp coù saün. Baïn khoâng tin ö? Xin môøi baïn thöôûng thöùc maáy vaàn bi ai döôùi ñaây raát ñaëc thuø cuûa nhöõng haäu dueä Tieân Sinh muoán theo goùt Ngöôøi:

Phan Thò Vinh, thöù nöõ, California

Chaùu ngoaïi Ngoâ Thò Vaân

Thöa ban, ñeán ñaây chaéc baïn cuõng ñoàng yù vôùi toâi raèng nhaø thô, nhaø löông y Kænh Chæ Phan Vaên Hy ñaõ vaéng boùng töø 1/3 theá kyû qua nhöng tinh hoa cuûa Ngöôøi vaãn maõi löu truyeàn haäu theá ñeå roài ñaøn haäu dueä vaø baèng höõu boán phöông rôi rôùt coøn laïi ôû haûi ngoaïi ñaõ goùp nhaët tinh hoa aáy laàn löôït coáng hieán cho ñôøi sau nhöõng aùng thô baát huû vaø :

Nhöng hôõi ôi, höông hoàn Ngöôøi ôû xa quaù, ôû taän treân coõi Thieân Ñöôøng chöa coù dòp veà ñaây chöùng giaùm "Con chaùu naøo ai theo kòp Ngöôøi". Ñöôøng veà coõi phuùc ôû nöôùc nhöôïc non boàng theânh thang roäng môû ñeïp nhö boàng lai tieân caûnh, khoâng coù ñaïn mìn, haàm choâng nhö ôû haï giôùi, ñang ñoùn chaøo nhöõng ai ñang muoán noái goùt Tieân Sinh. Vaäy höông hoàn Tieân Sinh coù linh thieâng xin môøi veà ñaây chöùng giaùm.

Trong nieàm hi voïng voâ bieân ñoù, toâi thaønh taâm thaép neùn höông loøng nguyeän caàu Tieáng Thô Beân Trôøi Cuûa Ngöôøi soáng maõi trong taâm hoàn ñaøn haäu dueä ñeå an uûi con chaùu treân böôùc ñöôøng löu vong.