BÍ QUYẾT TRƯỜNG XUÂN QUA CA DAO TỤC NGỮ

Phạm Thị Nhung

Người xưa tuổi thọ kém, ai sống tới bảy mươi đã cho là hiếm hoi, nhân sinh thất thập cổ lai hi. Đã vậy, nhiều người suốt đời chỉ hùng hục làm việc, chạy theo bả lợi danh, bo bo giữ của không biết hưởng đời là gì, tới khi già yếu, sắp xuôi tay nhắm mắt, tính sổ cuộc đời mới thấy là dại:

Một năm là mấy tháng xuân

Bo bo giữ lấy của trời làm chi?

Than thân rằng thuở đương thì chẳng chơi.

Từ đó, người xưa rút kinh nghiệm, để lại cho con cháu biết bao là lời khuyên bảo chí lý, không ngoài mục đích khuyến khích chúng ta hãy biết tận hưởng những hương vị của cuộc sống ngay từ thuở thanh niên son trẻ, cùng cho chúng ta bí quyết để kéo dài tuổi xuân:

Ai ơi chơi lấy kẻo già

Măng mọc có lứa người ta có thì.

Cái già sồng sộc nó thì theo sau.

Chẳng lo liệu trước ắt là luỵ sau.

Ngày nay, chúng ta đều biết rằng khoa học tiến bộ vượt bực đã giúp cho con người rất nhiều phương tiện để được hưởng một cuộc sống tiện nghi, thoải mái và lý thú hơn xưa. Đồng thời ngành y dược cũng tiến bộ đáng kể, đã giúp cho con người chửa được lắm bệnh hiểm nghèo, tăng thêm phần sức khoẻ và kéo dài tuổi thọ. Những kết quả nầy tuy đã đem lại nhiều phúc lợi cho nhân loại, nhưng vì thiếu tính chất nhân bản nên chúng vẫn không giúp cho con người đạt được chân hạnh phúc. Đây chính là lý do khiến chúng ta thích đọc lại ca dao, tục ngữ, một loại văn chương bình dân truyền khẩu phong phú của dân tộc, để tìm hiểu xem đâu là quan niệm nhân sinh của người xưa, và qua đó, chúng ta lĩnh hội được những gì về bí quyết trường xuân để đem lại cho mình một đời sống hạnh phúc trọn vẹn, lâu dài?

Sau khi nghiên cứu tục ngữ, ca dao, chúng ta hẳn thấy bí quyết trường xuân của người xưa đã được qui vào những điểm sau đây:

1)- Người xưa trước hết phải biết sống qua triết lý tri túc, tiện túc, nghĩa là biết đủ ấy là đủ. Chính vì biết sống an phận, không đòi hỏi nhiều nên cuộc sống mới được nhàn nhã, tâm hồn được thảnh thơi:

Ông cả ngồi trên sập vàng

Cả ăn cả mặc lại càng cả lo.

Ông bếp ngồi trong xó tro,

Ít ăn, ít mặc, ít lo, ít làm.

Huống chi cuộc đời qúa ngắn ngủi, làm nhiều làm chi cho khổ thân:

Hơi đâu cặm cụi cả ngày lẫn đêm.

2)- Phải biết quẳng gánh lo đi mà vui sống. Sự lo nghĩ buồn phiền làm cho tâm thần rã rượi, mặt mày héo úa, xấu xí, sức khoẻ sa sút. Ông Nguyễn Gia Thiều trong Cung Oán Ngâm Khúc và bà Đoàn Thị Điểm trong Chinh Phụ Ngâm đã phải công nhận điểm nầy:

Chiều ủ dột giấc mai trưa sớm

Vẻ bâng khuâng hồn bướm vẩn vơ.

(Cung Oán)

Võ vàng đổi khác dung nhan

Khuê ly mới biết tân toan dường này.

(Chinh Phụ)

Bởi vậy ca dao mới khuyên ta chớ nên cả lo như các bà mẹ xưa, mười chuyện lo cả mười, chuyện không đáng cũng lo, như thế thì lo cả đời chưa hết:

Mẹ già lo bẩy, lo ba

Lo cau trổ muộn, lo già hết duyên.

Và phải biết xem nhẹ, xem thường mọi chuyện:

Lo gì mà lo, lo con bò trắng răng

Mua ba đồng thuốc nhuộm răng cho bò.

3)- Đồng thời phải nuôi dưỡng các đức tính Từ Bi, Hỉ, Xả. Có biết cảm thông, xót thương, giúp đỡ và tha thứ cho người, tâm ta mới không vướng bận, ghét ghen, oán thù mà hằng giữ được trong sáng, hoan lạc:

Hoạn nạn tương cứu, phú bần tương tri (trì)

Đấng anh hùng đừng oán mới hay.

4)- Cái tâm trong sáng, hoan lạc nầy lại cần được thể hiện qua nụ cười luôn tươi nở trên môi. Khi cười, không những các bắp thịt mặt được thư dãn, vẻ mặt trông tươi mát. Lòng ta cũng cảm thấy phấn khởi, hạnh phúc. Giá trị của nụ cười đã được người xưa xác nhận qua câu tục ngữ:

Một nụ cười bằng mười thang thuốc bổ.

Ngoài ra nụ cười tươi còn gây được ảnh hưởng vui sống cho những người xung quanh:

Ngó lên lỗ miệng em cười

Như búp hoa nở, như mặt trời mới lên.

Mình về mình nhớ ta chăng

Ta về ta nhớ hàm răng mình cười.

Nghìn quan chẳng tiếc,

Tiếc nụ cười em xinh.

(Đúng ra là: nghìn quan chẳng tiếc, tiếc người răng đen)

Giá trị nụ cười không chỉ được người Á Đông chúng ta đề cao mà ngay cả ở Aâu Mỹ cũng có nhiều câu danh ngôn được truyền tụng: chaque fois qu’un homme sourit et plus encore quand il rit, il ajoute quelque chose à ce brin de vie (mỗi khi người đàn ông mĩm cười và hay hơn nữa khi hắn cười, hắn đã thêm một chút gì có ý nghĩa cho cuộc đời mong manh này).

Le sourire appporte la chaleur à celui qui recoit, ne coute rien à celui qui donne (Nụ cười mang lại sự ấm áp cho người nhận, mà người cho chẳng mất mát gì cả).

5)- Phải biết giữ vệ sinh cho thân thể. Con người, thân thể có sạch sẽ, mới khoẻ mạnh, nhan sắc các bà, các cô phần lớn do cái răng, cái tóc quyết định:

Cái răng, cái tóc là góc con người

Ai muốn có một hàm răng đều đặn, tươi xinh, sáng ngời như những câu ca dao vừa dẫn chứng ở trên tất phải biết phép giữ vệ sinh và bồi dưỡng cho răng lợi. Bằng chẳng chịu giữ gìn, răng sẽ bị sâu, bị thối, bị sún, bị sứt, bị gẫy, nhan sắc trông chẳng còn đẹp tí nào, mà khi ăn khó nhai, khó cắn, mất cả ngon. Vậy, muốn sạch miệng, tốt răng người xưa dạy phải súc miệng bằng nước muối, phải ăn trầu và nhuộm răng đen. Muốn thơm da, mát thịt thì tắm nước nấu lá hương nhu, lá rau mùi hay cách hoa ngọc lan. Còn muốn tốt tóc sạch gầu thì:

Tốt tóc thì có mần trầu

Sạch ghét, sạch gầu bồ kết với chanh.

Người sạch sẽ là người biết tự trọng và dễ gây được thiện cảm với người xung quanh mình, nhất là người đó lại thuộc phái đẹp:

Nước trong ai chẳng rửa chân,

Cái má trắng ngần ai chẳng muốn hôn.

6)- Bổn phận làm đẹp. Nam hay nữ đều nên làm đẹp, riêng phái nữ thì làm đẹp còn phải kể là một bổn phận, để tạo hạnh phúc cho gia đình. Trong Chinh Phụ Ngâm, bà Đoàn Thị Điểm cũng đã công nhận như thế:

Xin vì chàng xếp bào cởi giáp

Xin vì chàng rũ lớp phong sương.

Vì chàng tay chuốt chén vàng

Vì chàng điểm phấn, đeo hương não nùng.

Người ta làm đẹp qua cách điểm trang và cách ăn mặc. Làm đẹp giúp người ta trông trẻ ra, đẹp hơn và có duyên thêm:

Trắng da vì bởi phấn giồi

Đen da vì bởi em ngồi chợ trưa.

Có rượu cho chén thêm tươi má hồng.

Cau già, dao sắc lại non

Nạ dòng trang điểm lại giòn hơn xưa.

Người tốt về lụa

(Lúa tốt về phân)

Chân tốt về hài

Tai tốt về hoãn.

Và cũng vì trang điểm đẹp thêm nên ta cảm thấy tự tin hơn, yêu đời hơn và cuộc đời cũng vì đó mà lên hương thêm, cao giá thêm:

Còn duyên như tượng tô vàng

Hết duyên ngư tổ ong tàn ngày mưa.

Còn duyên kẻ đón người đưa

Hết duyên đi sớm về trưa một mình.

Còn duyên kén những trai tơ

Hết duyên ông lão cũng vơ làm chồng.

7)- Phải biết ăn uống sao cho bổ và ngon. Tục ngữ có câu "dĩ thực vi tiên". Người xưa xem chuyện ăn uống quan trọng hơn cả, vì hiểu rằng:

Hoặc:

Và:

No nên bụt, đói ra ma.

Hiển nhiên có ăn mới khoẻ mạnh nên hình dạng con người đẹp đẽ, cũng như có học mới thành người giỏi, người tài. Sau nữa, có ăn no đủ người ta mới dễ dàng giữ được nhân cách, đạo đức, sống đời từ bi bác ái. Khi đã xem vấn đề ăn uống là chuyện hàng đầu ở đời, mà chuyện ăn uống lại là chuyện tế nhị, chuyện nghệ thuật, chuyện văn hoá chứ phải thường đâu, nên người ta mới cần đến tài nội trợ, bếp núc đảm đang, khéo léo của các bà các cô.

Tất nhiên không kể đến những người quá nghèo, hay đang gặp cơn bĩ cực, không tiền mua gạo đã phải ăn rau, ăn ráy, ăn khoai độn bụng để sống tạm qua ngày:

Chớ thấy lúa trỗ tháng hai mà mừng.

Còn người nội trợ bình thường nào cũng biết "liệu cơm gắp mắm", nghĩa là biết tuỳ theo khả năng mà lo cho chồng con được cơm dẻo canh ngọt. Hai bữa ăn chính của dân ta, cơm là căn bản nên phải lo trước tiên. Theo người xưa:

Cơm ba bát, áo ba manh

Đói chẳng xanh, rét chẳng chết

Như thế, một con người cơm đủ no (mỗi bữa ba bát) sẽ có đủ sức khoẻ để chống chọi với khí hậu khắc nghiệt. Cơm đủ ăn rồi, người ta mới nghĩ đến cách nấu nướng, chế biến thực phẩm thành những món ăn làm sao đem lại sự khoái khẩu và tăng thêm chất lượng dinh dưỡng cho cơ thể.

Nhiều tiền mua thịt

Ít tiền mua xương.

Đúng vậy, người nội trợ không ngoan. Khéo léo dù ít tiền vẫn có thể sửa soạn những món ăn ngon cho gia đình:

Trời mưa cho ướt lá dừa

Cho tươi luống cải cho vừa lòng em.

Cho em hái đọt rau dền,

Nấu tô canh ngọt dâng lên mẹ già.

Râu tôm nấu với ruột bầu

Bồng em đi dạo vườn cà,

Cà non chấm mắm, cà già làm dưa.

Chồng chê thì mặc chồng chê,

Dưa khú nấu với cá trê ngọt lừ.

Nói chung ở thôn quê Việt Nam xưa, nhà nào có đủ gạo ăn, lại có được cái ao rau muống với hai món tương cà gia bản thì có thể yên tâm là gia đình sẽ được đủ no và gia đạo sẽ được an vui:

Nhà em có vại cà đầy

Dầu không mỹ vị cao lương

Trên thờ cha mẹ, dưới nhường anh em.

Một nhà vui vẻ êm đềm,

Đói no tuỳ cảnh, không thèm luỵ ai.

Còn những gia đình khá giả hơn thì người nội trợ thường hay sửa soạn, nấu nướng những món ăn đắt tiền hơn, cầu kỳ hơn cốt làm tăng thêm khẩu vị cho mọi người. Cũng vì miếng ngon nhớ lâu nên người ta có thể kể lại vanh vách. Này đây là những món ngon dành cho mẹ già:

Giã gạo cho trắng mà nuôi mẹ già.

Ba tiền một khứa cá buôi

Cũng mua cho được để nuôi mẹ già.

Này đây là những món ngon dành cho vợ chồng con cái:

Cơm trắng ăn với chả chim

(Chồng đẹp vợ đẹp những nhìn mà no).

Thương chồng nấu cháo le le

Nấu canh bông bí, nấu chè hột sen.

Bậu câu cá bống, ngắt đầu kho tiêu

Kho tiêu, kho mở, kho hành

Sống thì cua nướng, ốc lùi

Chết cũng nên đời, ăn những miếng ngon.

Sống ở trên đời ăn miếng dồi chó

Chết xuống âm phủ biết có hay không?

Các bà nội trợ còn lo sắp xếp thực đơn mỗi ngày, mỗi bữa những món ăn khác nhau cho chồng con ăn không chán, lại thấy lạ và ngon miệng:

Sáng ngày bồ dục chấm chanh

Trưa gỏi cá cháy, tối canh cá chầy.

Việc bếp núc cũng lắm công phu, muốn thành công người ta phải nắm được một số bí quyết, như:

Mùa nào thức ấy. Như thế vừa rẻ vừa ngon, vừa tươi và có nhiều chất bổ dưỡng giúp phát triển và bảo trì cơ thể lành mạnh:

Chim, gà, cá, lợn, cành cau

Mùa nào thức ấy, giữ mầu nhà quê.

Biết cách chọn mua thực phẩm sao cho tươi và ngon:

Mua thịt thì chọn miếng mông

(Lấy chồng thì chọn con tông nhà nòi)

Trông mặt mà bắt hình dong

Con lợn có béo thì lòng mới ngon.

Mua bầu xem cuống

Mua rau xem lá

Mua cá xem mang

Mua cua xem càng.

Món ăn nào phải dùng gia vị ấy. Ngoài ra làm ăn phải sạch sẽ, giữ cho đồ ăn

được tinh khiết, trong lành mới là trọn vẹn:

Con gà tục tác lá chanh

Con lợn ủn ỉn mua hành cho tôi,

Con chó khóc đứng khóc ngồi

Thịt đầy canh không hành không ngon.

- Cái cò, cái vạc, cái nông

Ba con cùng béo, vặt lông con nào?

Vặt lông con vạc cho tao

Hành, răm, mắm muối bỏ vào mà thuôn.

Con lươn có tiếng hôi tanh

Xào nấu sạch sẽ cũng thành món ngon.

Rau cải nấu với cá rô

Gừng thêm một lát, cho cô giữ chồng.

Nên biết những đặc sản của mỗi vùng. Khi đã biết, ra chợ dễ mua bán, và khi đã mua được cây trái, thực phẩm ngon rồi, người nội trợ chắc chắn dễ thành công hơn trong việc cơm nước cho gia đình, hay những bữa tiệc tùng cho họ hàng, bè bạn:

Thí dụ 1, thổ sản miền Trung:

Xoài nào ngon bằng xoài Cao Lãnh

Vú sữa nào ngọt bằng vú sữa Cần Thơ?

Sầu riêng măng cụt Cái Mơn

Bắp thì Chợ Giữa, giồng khoai Mỹ Hoà.

Bến Tre nước ngọt lắm dừa

Ruộng vườn mầu mở, biển thừa cá tôm.

Bánh tráng Mỹ Lồng

Thí dụ 2, thổ sản miền Trung:

Ốc gạo Thanh Hãn

Mật rú Bát Phường

Gầm ghì Chợ Huyện

Thơm rượu Hà Trung

Mắm ruốc Cửa Tùng

Mắm nêm Chợ Sải.

Thí dụ 3, thổ sản Miền Bắc:

Dưa La, cà Láng, nem Báng, tương Bần

Biết chọn các món ăn đi cặp với nhau cho tăng khẩu vị. Cuối cùng người nội trợ tế nhị, từng trãi còn phải biết sắp xếp những món ăn nào đi cặp với nhau khiến ăn vào cho tăng khẩu vị, như:

Mâm cốm kẽo kẹt mâm hồng

Mâm thịt kẽo với mâm xôi

Thịt bùi, xôi dẽo kẽo nơi bà già

Cùi dừa kẽo kẹt bánh đa

Cái dĩa thịt gà kẽo kẹt lá chanh.

Nồi cơm kẽo với nồi canh

Quả bí trên nhành kẽo với tôm he

Bánh tráng kẽo với nước chè (trà)...

Vừa bùi vừa dẻo lại thêm mặn mà.

Chính nhờ tài nội trợ cơm nước khéo léo và cách sắp xếp món ăn hợp khẩu vị này mà các bà vợ Việt Nam đã bảo vệ được hạnh phúc gia đình. Người chồng đi xa nhà, thấy nhớ món ăn ngon của vợ lại muốn mau mau trở về:

Anh đi anh nhớ quê nhà

Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.

Nấu ăn ngon đã trở thành một trong những bí quyết tạo hạnh phúc và giữ hạnh phúc gia đình. Đấy là lý do vì sao không một bà mẹ Việt Nam nào lại không dạy con gái nghệ thuật nấu nướng. Và cô gài nào có tiếng nấu nướng giỏi, có kém nhan sắc một chút vẫn lấy được chồng ngon lành như thường:

Có phúc lấy được vợ già

Vừa sạch cửa nhà, lại ngọt cơm canh.

8)- Aên chơi phải có chừng mực. Aên uống vừa bổ, vừa ngon miệng tất đem lại cho con người nhiều sức khoẻ. Có sức khoẻ lại có đạo đức, người ta mới mong sinh được những đứa con tốt lành:

Trứng rồng lại nở ra rồng

Có sức khoẻ người ta mới mong hưởng thụ được nhiều lạc thú ở đời. Thôi thì đủ cả:

Làm trai cho đáng nên trai

Già thì già tóc, già tai

Già răng, già lợi, đồ chơi không già.

Tuy nhiên chúng ta đều biết cái gì thái quá cũng không nên:

Ăn lắm thì hết miếng ngon

Nói lắm thì hết lời khôn hoá rồ.

Đã sinh tài sắc ở đời

Chẳng ăn cũng thiệt, chẳng chơi cũng hoài.

Không tự giới hạn, kiềm chế được mình thì rồi trường xuân đâu chẳng thấy, tật bệnh đã theo nhau kéo đến. Lúc bấy giờ ăn chẳng được, mà ngủ cũng chẳng yên, người ta mới thấm thía được hết ý nghĩa của câu:

Ăn được, ngủ được là tiên

Không ăn, không ngủ, mất tiền thêm lo.

Thêm lo thì đã quá muộn rồi. Vậy, muốn được sống trường thọ, kéo dài tuổi xuân thì ăn chơi phải có điều độ, phải biết dè chừng, theo tinh thần tự chế:

Tay tiên chuốc chén rượu đào

Đổ đi dẫu tiếc, uống vào tất say.

(Đúng ra là: Đổ đi thì tiếc, uống vào thì say).

Ngày nay, nhân loại đã bước sang thế kỷ XXI. Sách báo và nhiều người xung quanh ta thường nói đến những vấn đề liên quan đến các phát minh tiến bộ vượt bực của khoa học như về các loại máy móc điện tử, về truyền thống vệ tinh, cùng các tiến bộ đáng kể của ngành y dược như đã tìm ra các phương thuốc trị bệnh hiểm nghèo, đã cứu được nhiều sinh mạng bằng phép ghép thận, ghép gan, thay tim, v...v...

Nhờ vậy, con người đã được hưởng một cuộc sống văn minh vật chất tiến bộ đáng kể, và sức khoẻ cũng được bảo vệ tối đa, tuổi th? vì thế đã gia tăng rất nhiều. Người xưa, năm mươi tuổi đã được liệt vào thọ cách, ai sống đến bảy mươi cho là hi hữu. Người nay, tuổi thọ trung bình đã vượt lên từ bảy mươi lên tới tám mươi tuổi. Có nhiều cụ đã sống trên cả trăm tuổi (cụ bà Jeanne Clément là người thọ nhất thế giới, đã ăn mừng sinh nhật lần thứ 126!). Vậy mà chúng ta còn giở lại những câu ca dao, thành ngữ cổ truyền của dân tộc để tìm hiểu, học hỏi thêm về những bí quyết trường sinh của người xưa, không biết như thế có lạc hậu không?

Tôi thiết nghĩ là không. Thực vậy, nếu chúng ta nắm được nghệ thuật sống, nghĩa là biết dung nạp những ưu điểm của hai lối sống kia để bổ khuyết cho nhau, như chúng ta vẫn sống đời văn minh tiến bộ của Aâu Mỹ để được bảo đảm sức khoẻ cùng những tiện nghi vật chất. Nhưng chúng ta sẽ không bắt chước tinh thần Aâu Mỹ chạy đua với kim đồng hồ, đua đòi, đuổi theo những tiện nghi để bị lệ thuộc tiện nghi, khiến lúc nào cũng phải sống vội vã: hùng hục làm việc, hùng hục hưởng thụ, để rồi suốt đời sống trong vòng quẩn quanh này, mà chúng ta nên sáng suốt trở về sống với quan niệm nhân sinh của ông cha ta: sống giản dị, tri túc tiện túc, thanh thản, hoà hợp với thiên nhiên, đồng thời hướng về những thú vui tinh thần thanh cao nhân ái và đạo nghĩa.

Chỉ có quan niệm sống dung hợp như thế chúng ta mới có nhiều cơ may kéo dài tuổi xuân, và tâm hồn lúc nào cũng được thoải, mái, hạnh phúc. Và chỉ có quan niệm sống dung hợp như thế mới thực sự thích hợp với bản chất và tâm tính con người Việt Nam.